Gestig
25 Januarie 1877
Ring
Hopetown
Adres
Kerkstraat, Britstown
Sluit in
Britstown en distrik
Eerste predikant
Gerrit van Niekerk (1878–1884)
Die NG Gemeente Britstown se middelpunt is op die gelyknamige dorp in die Bo-Karoo.
Britstown is geleë aan die N12, halfpad tussen Beaufort-Wes en Kimberley. Dit was vroeër jare die middelpunt van ’n groot en vooruitstrewende boerderygemeenskap, maar ontvolking van die platteland het ook hier sy tol geëis.
Teen 2013 was dit ’n klein gemeente met nagenoeg 200 belydende lidmate wat in vier dorps- en vier plaaswyke ingedeel is. Die plaaslike ouetehuis is as ’n aparte wyk bedien. In die NG Kerk-Jaarboek van 2016 is die getal dooplidmate aangegee as 19 en die belydende lidmate as 127. In 1985 was dit onderskeidelik 217 en 497, ’n afname van amper 80 persent in die sieletal in net meer as 30 jaar.
Agtergrond
Thomas Philippus Theron het hom in 1870 gevestig op ’n deel van die plaas Gemsbokfontein, bekend as De Put, waar hy as privaat skoolmeester in diens getree het van J.J.F. Britz, algemeen bekend as Hans Brits, die destydse plaaseienaar. In 1875 het Theron die tweede keer in die huwelik getree, met Aletta A. Blomerus, ’n plaaslike bruid en lid van ’n familie wat later ’n belangrike aandeel in die gemeente Britstown sou hê. Dié ondernemende man, wat intussen ook begin boer het, het hom uit die staanspoor beywer vir die welsyn van die plaaslike gemeenskap en was later ’n Kaapse parlementslid en gesiene lid van die Afrikanerbond.
Theron was oortuig van die noodsaaklikheid van die stigting van ’n dorp wat ook as die middelpunt van ’n NG gemeente kon dien en so stig hy in 1876 ’n komitee waarin hy, Johannes van Zijl, Jozua Loots, G. du Preez, H. Nieuwoudt, F. Viljoen en C. Viljoen gedien het. Theron het die onderhandelinge gelei vir die aankoop van die nodige grond en so word die koopbriewe op 27 September 1876 opgestel. Op hierdie datum het die komitee twee stukke grond van N.J.S. van der Merwe aangekoop teen ’n bedrag van £4 750. Terselfdertyd het Hans Brits £2 750 ontvang vir ’n kwart van die plaas Gemboksfontein. So het die dorpskomitee in besit gekom van ’n stuk grond van meer as 9 800 ha. Die dorp Britstown is aangelê op die gedeelte van De Put wat van Hans Brits aangekoop is, vandaar dan ook die plek se naam. Een van die eerste erfhouers op die pas gestigte dorpie was Thomas P. Theron en hy het volgens oorlewering ook die eerste dorpshuisie hier opgerig.
Gemeentestigting
Omdat hy en sy medekomiteelede kerkmense was, wou hulle ook ’n gemeente hier stig. Tot in daardie stadium het die lidmate van die NG Kerk in die omgewing kerklik onder die gemeente Richmond (gestig in 1843), Victoria-Wes (1844) en Hopetown (1854, as Hoopstad) geval, maar toe die dorpskomitee eers die grond vir ’n nedersetting bekom het, het hulle sterk gevoel vir ’n eie kerk en gemeente, nader aan hul woonplek. Op ’n gemeentevergadering op 10 Julie 1876 onder voorsitterskap van dr. J.J. Kotzé, die predikant van Richmond, waarskynlik op De Put in Hans Brits se opstal, is besluit om ’n nuwe gemeente op te rig en transport van dié plaas, wat vir £7 500 gekoop is, aan die kerkraad te gee. ’n Kommissie sou hiertoe benoem word.
Op dieselfde vergadering is vir die salaris van die predikant, wat nog beroep moes word, £185 ingeteken met die vooruitsig om dit binne vyf jaar na £200 op te skuif. Die kerkraad van Richmond, binne wie se ressort die meeste lidmate van die te stigte gemeente gewoon het, en die kommissie vir die vermeerdering van gemeentes van die Ring van Beaufort is van die vergadering se besluit verwittig.
Tydens die Sinodesitting van 1876 het die Ringskommissie besluit om te voldoen aan die versoek en oorgegaan tot die stigting van ’n nuwe gemeente, met De Put as middelpunt, en bestaande uit lidmate van die gemeentes Richmond, Victoria-Wes en Hopetown. Op Donderdag 25 Januarie 1877 het die Ringskommissie vir die vermeerdering van gemeentes op die plaas De Put onder voorsitterskap van ds. H.C.V. Leibbrandt van Victoria-Wes byeengekom, saam met die belangstellende lidmate van die te stigte gemeente en verteenwoordigers van die drie kerkrade van die moedergemeentes.
Op hierdie vergadering, weer blykbaar in Hans Brits se plaaswoning, is besluit om die gemeente Britstown te stig. Die eerste ses kerksraadlede is benoem, maar eers op 13 Mei 1877 in hul amp bevestig; daar was twee ouderlinge en vier diakens. Op daardie dag het ds. Andrew Murray (wat tydelik op Richmond waargeneem het en in 1899 oorgegaan het na die Nederduitsch Hervormde Kerk) ook die eerste kinders, naamlik 12, gedoop. Die eerste lidmate is op 30 April 1878 aangeneem, ’n maand nadat ds. Gerrit van Niekerk, die eerste leraar, bevestig is.
Op sy vergadering in Oktober daardie jaar het die Ring van Beaufort tydens sy vergadering op Prins Albert die stigting van die gemeente Britstown bekragtig en ook besluit om die finale bepaling rakende die grense, waaroor daar nog nie eenstemmigheid was nie, in die hande van die Ringskommissie oor te laat. Op dié Ringsvergadering is Britstown verteenwoordig deur oudl. P.J. van der Merwe.
Beginjare
Die eerste diens waarvan die gemeente vandag nog seker is, is op 24 Januarie 1877 op De Put gehou deur ’n lid van die Ringskommissie wat die volgende dag die gemeente sou stig. Die eerste dienste is in die opstal op dié plaas gehou óf deur die konsulent, dr. J.J. Kotzé, óf deur sy hulpprediker, ds. Andrew Murray. Toe dr. Kotzé in 1877 besoek bring aan Europa en Palestina, het ds. Murray as waarnemende konsulent die dienste ses maande lank waargeneem, die sakramente bedien en die voorsitterstoel ingeneem op die eerste drie kerkraadsvergaderings.
Vir die hou van dienste was die voorhuis van die plaashuis veels te beknop. So byvoorbeeld moes ds. Murray met die bevestiging van die eerste kerkraadslede in Mei 1877 op die stoep staan en preek terwyl die vroue in die huis gesit en die mans buite gestaan het en dit terwyl die wind kwaai gewaai en dit baie droog was. Toe hy twee maande later vir die eerste nagmaal op 15 Julie 1877 daar was, het die prediker en Nagmaalgangers darem meer ruimte gehad, want die kerkraad het intussen binnemure van die plaashuis afgebreek sodat, volgens ds. Murray, “wij op stigtelijke wijze des Heeren dood kon vieren”. Ten spyte van die gure wintersweer was die opkoms taamlik goed.
Aan die einde van die eerste Nagmaalsnaweek het ’n ouderlings namens die kerkraad ds. Murray versoek om op Britstown aan te bly as hul predikant, maar destyds was alles, volgens ds. Murray, “nog onklaar op Britstown en het water was te brak om my erheen te lokken”. Sy eerste indrukke van die gemeente was nietemin “zeer gunstig”.
Naas die gewone godsdiensoefeninge wat elke Sondag op De Put waargeneem is, is ook begin met bidure: elke Vrydagaand op die dorp asook enkele plase in die omgewing. In die eerste godsdiensverslag, wat melding maak van die bidure, word ook gesê: Alles is hier nog in sy eerste wording. Daar moet nog vir ’n pastorie gesorg word, en spoedig dink mense om met die bou van ’n sogenaamde noodkerk te begin.
Op die heel eerste kerkraadsvergadering van 4 Junie 1877 is Thomas Theron as skriba-kassier aangestel en op die tweede en derde kerkraadsvergadering is verdere besluite oor die administrasie van die gemeente geneem. Byvoorbeeld is sitplekke in die tydelike plaashuis-kerk uitgegee volgens jare en stappe is gedoen om ’n doopvont en Nagmaalservies uit die Kaap te bestel, wat £35 gekos het en eers in September 1878 op Britstown aangekom het. Die tydelike kerk is ook by die Midland & Trust Company van Graaff-Reinet vir £400 verseker. In al dié administratiewe besluite is die hand van die deeglike en bedagsame diaken Thomas Theron duidelik te sien, volgens ds. A.P. Smit in Soos jare kom en gaan. Ned. Geref. Kerk Britstown 1877–1977.
Eerste leraar: Gerrit van Niekerk
Op 18 Februarie 1878 het die kerkraad onder voorsitterskap van dr. Kotzé ds. Gerrit van Niekerk, wat ’n jaar vantevore uitgetree het as die NG Gemeente Hopetown se leraar weens swak gesondheid, beroep. Buiten ’n jaarlikse salaris van £400 is ’n gratis woning hom ook aangebied. Hy het die beroep aangeneem. Met ds. Van Niekerk se bevestiging op 20 Julie 1878 het die jong gemeente ’n nuwe fase in sy ontwikkeling betree. Die gemeente het besonderse probleme gehad, waarna ds. Van Niekerk ook in sy eerste godsdiensverslag na die Ring verwys het. Die gemeente is gestig uit die lidmate van drie gemeentes en dit sou ’n ruk duur voordat die gemeentelede hul “selfstandigheid as ’n afsonderlike gemeente” sou verstaan en besef. Ook was daar ’n protes hangende teen die grenslyn tussen Britstown en Victoria-Wes, waardeur die kerkraad, aldus ds. Van Niekerk, in die uitvoering van hul pligte in vele opsigte gestrem is.
Daar was darem ook ligpunte, want sedert die koms van ds. Van Niekerk was daar ’n lewendige belangstelling in die bywoning van die eredienste en daar het ’n mooi gees van samewerking geheers, onder meer vir die bou van ’n noodkerk.
Volgens ds. A.P. Smit was ds. Van Niekerk ’n deeglike mens wat sy bediening ernstig opgeneem het. In die sowat ses jaar dat hy hier gearbei het, het hy hegte fondamente gelê en belangrike baanbrekerswerk verrig. In sy tyd is die noodkerk in 1879 voltooi, die ruim en stewige pastorie in 1880 gebou en afbetaal, en in 1879 is begin met plaaslike sendingwerk. Onder sy leiding is ook in 1879 ’n kerkskool op die dorp gestig en die onderwys onder moeilike omstandighede bevorder. Hy het baie moeite gedoen met die Sondagskool en was ’n toonbeeld van deeglikheid in sy kanselwerk en huisbesoek. Hy en sy vrou het hier ’n Sustersbidgeselskap gestig wat elke Woensdagmiddag byeengekom het.
Einde 1879 was ds. Van Niekerk so siek dat daar vir sy lewe gevrees is. Hy het herstel, twee beroepe bedank, maar oplaas dié na Middelburg, Kaap, aangeneem en sy afskeid op 13 April 1884 in ’n oorvol kerk geneem.
Tweede leraar: Samuel Peter Helm
Ds. Samuel Peter Helm het die herderstaf op 30 Augustus 1884 hier opgeneem. Hy het gestam uit ’n vrome sendinggeslag. Sy oupa, eerw. Henry Helm, was ’n sendeling van die Londense Sendinggenootskap en sy moeder ’n dogter van eerw. Wiliam Anderson, ook ’n sendeling van die LSA in Suid-Afrika. Ds. Helm het egter net twee jaar en agt maande in die gemeente gearbei, want hy het altyd sterk tot sending onder die heidene geneig en so ’n beroep aangeneem van die Buitelandse Sendingkommissie om as helper en opvolger van eerw. Stephanus Hofmeyr na die Soutpansbergsending te gaan.
Ds. Helm het sy akte van demissie op 7 Februarie 1887 uit die hand van ds. G.A. Scholtz van Hopetown ontvang, maar ingewillig om tot einde April met die gemeentelike werk aan te gaan.
Nadat hy tien jaar lank in die sendingveld gewerk het, is ds. Helm in 1898 weens swak gesondheid genoodsaak om terug te keer na die Kaapkolonie en arbei ’n rukkie as hulpprediker van die NG Gemeente Beaufort-Wes voordat hy op 7 April 1900 leraar van die gemeente Umtata word. Terwyl hy daar gewerk het, was Britstown weens die vertrek van ds. Hendrik Petrus van der Merwe einde Februarie 1903 weer eens vakant. Vyf beroep het misluk, waarvan een op ds. Helm, en die vakature langer as ’n jaar geduur.
Toe hy die tweede keer beroep word, het hy dit aangeneem en so is hy ’n tweede keer in die gemeente verwelkom en wel tydens die April-Nagmaal van 1904. Weer was sy bediening maar van korte duur, want die uitgestrekte gemeente en die versengende somershitte was vir ds. Helm se swak gestel te veel. Toe hy dus ’n beroep ontvang na Kalkbaai, ’n klein gemeente by die see op die Kaapse Skiereiland, het hy dit aangeneem. Hy het einde April 1906 vertrek.
Tydens ds. Helm se eerste dienstermyn het die kerkskool op die dorp ’n goewermentskool geword (1884), ’n jaarlikse dankfees is ingestel (1885) en die kerkskuld aansienlik verminder. Gedurende sy tweede dienstyd het hy die leiding geneem met die bou van ’n sendingpastorie (1904 tot ’05) en die aansluiting van die plaaslike sendinggemeente by die Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Sendingkerk. In hierdie tyd is ook die uurwerk in die kerktoring geïnstalleer.
Derde leraar: Pieter van der Merwe
Ds. Pieter van der Merwe is op 30 Julie 1887, net drie maande nadat ds. Helm sy eerste dienstyd voltooi het, in die gemeente, sy eerste, bevestig. Hy was 27 jaar oud. In die nege jaar en vier maande dat hy hier leraar was, het die innemende en wakkere ds. Van der Merwe hom veral die sieleheil van die kinders en jong mense ter harte geneem. In 1887 het hy ’n tak van die Christelike Jongeliedevereniging gestig en die volgende jaar ook ’n Bybelklas vir die jong mense. In die moeilike onderhandelinge wat in 1890 eindelik gelei het tot die oordra van die dorp aan ’n onafhanklike dorpsbestuur, het ds. Van der Merwe ’n sleutelrol gespeel, veral met die opstel van die voorwaardes van oordrag.
Die plaaslike sendinggestig is onder sy leiding gebou en op 20 Junie 1896 ingewy. Hy sal egter veral onthou word as die stukrag agter die bou van die stewige en sierlike kerkgebou wat op 5 Mei 1894 ingewy is en vandag nog as sodanig gebruik word. Dit is ontwerp deur George Murray Alexander. Ds, Van der Merwe het, volgens ds. A.P. Smit, ’n besonderse slag met mense gehad en om hulle vir die een of ander taak te besiel.
Ds. Van der Merwe het in Augustus 1896 ’n beroep na die NG Gemeente Beaufort-Wes ontvang en dit tot groot spyt van die gemeente aanvaar. Ds. R.J. van Niekerk van die NG gemeente Prieska, die konsulent en ’n seun van die oudleraar ds. Gerrit van Niekerk, het demissie op 2 November 1896 aan ds. Van der Merwe verleen.
Ds. J.D. Kestell, die vader van die Helpmekaarbeweging en een van die grootste leiers in die NG Kerk, het ds. Van der Merwe beskryf as ’n “eg menslike mens”. Hy was, volgens ds. A.P. Smit, iemand met ’n sterk en innemende persoonlikheid, opgewek en liefdevol, geestig en lewendig. Hy het diepe erns en toewyding gepaar met vriendelikheid, mensliewendheid en opgeruimdheid. Hy was dan ook besonder gelief. Deur sy eenvoudig treffende, diep-evangeliese, sielsdeursoekende en praktiese prediking kon hy tot die hart van sy gemeente spreek en veral ook as spesiale evangelieprediker, waarvoor hy in die wieg gelê was, baie siele tot bekering bring. Hy was ook ’n uitstekende organiseerder en ’n yweraar vir die sendingtaak.
Die bou van die kerk
Teen 1886 het meer as een lidmaat van die gemeente begin voel dat ’n gehuurde “Noodkerk” moes plekmaak vir ’n eie en meer doelmatige kerkgebou. Maar toe dit by geleentheid van die Julie-nagmaal van daardie jaar ter tafel gelê word, was die meerderheid die mening toegedaan dat voorrang aan die delging van die skuld, veral die dorpskuld (in 1877 aangegaan met die koop van die dorpsgronde) bó die van die bou van ’n kerk gegee moes word, en dat met laasgenoemde in elk geval nie begin moes word voordat twee derdes van die benodigde kapitaal gevind was nie.
Maar toe die aangeleentheid die volgende jaar (November 1887) weer in ’n gemeentevergadering te berde gebring is, is daaroor anders geoordeel. ’n Sterk minderheid het steeds gemeen dat die dorpskuld eers gedelg moes word, maar die meerderheid was van oordeel dat aangesien die rente op die dorpskuld byna geheel uit die opbrengs van die verhuurde gronde en lisensies verhaal word, en die gemeente reeds ses jaar die Noodkerk huur teen ’n hoë huur, die tyd ryp was om ’n eie kerk te bou, en daarna kon die delging van die dorpskuld dan aangepak word.
Onder die leiding van die jong en innemende ds. Pieter van der Merwe — ’n paar maande tevore hier bevestig — is die boufonds toe gestyf. Met hierdie fonds teen die einde van 1890 reeds nagenoeg £2 000 sterk, het ’n spesiale kommissie (ds. P. van der Merwe, A.K.J. Blomerus en P. van der Merwe) ’n bouplan van argitek George Murray Alexander vir ’n kerkgebou van £7 000 met 800 sitplekke aan ’n gemeentevergadering voorgelê. Laasgenoemde het op voorstel van W. Jansen van Rensburg besluit om dadelik met die bouery te begin en wel volgens bogenoemde plan.
Terselfdertyd is die boukommissie aangewys. ’n Paar maande daarna is deur ’n groot basaar en veeveiling die mooi bedrag van £1 440 vir die boufonds ingesamel. Met die boufonds op £3 442 het die boukommissie op 16 Januarie 1892 die tender van R. Currie vir £7 911 (banke en preekstoel uitgesluit) aangeneem. Met ’n tweede groot poging in Mei 1892 is die boufonds met nog £1 000 gestyf. Teen daardie tyd het Currie al met die bouery begin.
Die kerk se hoeksteen is op 27 Augustus 1892 gelê. Ten spyte van die gure weer het die gemeente in buitengewone groot getalle opgekom. Met “een fraaien zilveren troffel”, geskenk deur die here Rhodes, Siveright en Hofmeyr van Kaapstad, het ds. Gerrit van Niekerk, oudleraar van die gemeente, die hoeksteen gelê nadat hy in die Noodkerk die rede uitgespreek het na aanleiding van Nehemia 2:20: “Toen gaf ik hun tot antwoord, en zeide tot hen: God van den hemel, Die zal het ons doen gelukken, en wij, Zijn knechten, zullen ons opmaken en bouwen; maar gijlieden hebt geen deel, noch gerechtigheid, noch gedachtenis in Jeruzalem.”
Daarna is die tender van Witshingshaw van Wynberg aangeneem vir die maak van die banke en die preekstoel. Met die bouery het dit voorspoedig gegaan. Teen Oktober 1893 kon in die godsdiensverslag aan die Ring gerapporteer word dat die nuwe kerk, wat belowe om “een zeer zierlijke en doelmatige” te wees “bijna voltooid” was. Teen daardie tyd het die gemeente reeds £5 000 van die skuld afbetaal. Maar dit was eers op 9 Maart 1894 dat Currie die gebou afgelewer het. Die plegtige inwyding het op 5 Mei 1894 plaasgevind. Vir die gemeente was dit ’n heuglike feesmoment. Vier besoekende predikante het opgedaag: di. A.J.L. Hofmeyr van Prins Albert, G.A. Maeder van Victoria-Wes, J.D. Louw van Hopetown en J.P. van Heerden van Richmond.
Laasgenoemde het die wydingsdiens gelei wat deur ’n skare van sowat 1 100 bygewoon is. Die nuwe orrel, ’n geskenk (£650) van broeder Willem Jansen van Rensburg, is by daardie feesgeleentheid bespeel deur die geniale ds. Hofmeyr. Die Maandag ná die inwyding is die sitplekke in die nuwe kerk deur loting aan die huurders toegewys, en is die ou Noodkerk aan sy eienaar, die heer Van Zijl, teruggegee. Die ou preekstoel is aan die gemeente Strydenburg afgestaan. ’n Paar weke ná die inwyding is die tender van M. Daneel vir die opsit van die sierlike traliewerk (wat vandag nog die kerkgebou beskerm) aangeneem.
Blykens die verslag wat die boukommissie met die inwyding voorgelê het, het die kerk in geheel £10 907 gekos, wat so uiteengesit is: Tender van die boukontrakteur £8 673; banke en preek-stoel £654; fooi van argitek Alexander £504; lampe £100; klok en bliksemafleier £35; traliewerk £450, en hoeksteen en ander diverse uitgawes £491. So pragtig het die gemeente vir die boufonds bygedra dat met die inwyding slegs £4 820 op die kerk ver-skuldig was.
Naas die bedrag van £3 486 wat geleen is en die rente (£269) op die geleende kapitaal, het die gemeente, £5 118 byeengebring, by wyse van dankfeeste (£4 053); intekenlyste, kollektes en geskenke (£1 065). Hierbenewens het indiwiduele lidmate die volgende artikels geskenk: die orrel (£650), ’n geskenk van W. Jansen van Rensburg; die preekstoel (£77), ’n geskenk van Pieter Jacobus en Nicolaas van der Merwe; die lampe (£100), ’n geskenk van Oloff Marais en die klok (£23), ’n geskenk van J.W. van Zijl. Altesaam het die gemeente met die inwyding reeds sowat 55 persent (nagenoeg £6 000) van die totale kerkbouskuld van £10 907 betaal.
Eers in 1904 is ’n uurwerk in die kerktoring geïnstalleer met geld deur kerkraadslede en die breë publiek daarvoor geskenk. Oorspronklik in die kerktoring, moes die klok met die oog op die opsit van die toringhorlosie in 1904 daaruit verwyder word en buite in ’n klokstaander tereg kom. Uit hoofde van die buitengewoon hoë mure en dak (sonder plafon) het die akoestiek baie te wense oorgelaat. Die aanbring van ’n staalplafon in 1910-’11 het dit enigsins verbeter. Eers in 1939 is ’n toestel vir hardhorendes aangebring, wat later (in 1956 en 1964) met nuwes vervang sou word.
Vierde leraar: Dr. Hendrik Petrus van der Merwe
Britstown se vierde predikant, van 1897 tot 1902, was die “onvergeetlike” (volgens ds. A.P. Smit) ds. Hendrik Petrus van der Merwe, ’n boorling van die distrik Murraysburg. Geen godsdiensverslae uit sy dienstyd het behoue gebly nie, en tog is dit duidelik dat sy sesjarige bediening hier nie sonder vrug was nie. ’n Latere predikant van Britstown, ds. K.W. le Roux, het dr. Van der Merwe beskryf as “uiterst werkzaam, doordrijvend en succesvol”. Hy was ’n knap man wat die gemeente met groot bekwaamheid en diepe erns bearbei het, onder meer in die moeilike jare tydens die Tweede Vryheidsoorlog toe hy onder meer in etlike konsentrasiekampe geestelike werk verrig het.
Kort ná die Driejarige Oorlog het die Kaapse Sinode hom afgevaardig om lidmate in Duits-Suidwes-Afrika (Namibië) te gaan opsoek. As lid van die Sinodale Onderwyskommissie het dr. Van der Merwe hom op Britstown sterk vir die onderwys beywer en ’n nuwe skoolgebou is in sy tyd op 1 Januarie 1900 voltooi.
Dr. Van der Merwe het vroeg in 1903 ’n beroep na die NG Gemeente Robertson in die Boland aanvaar. Britstown het op Sondag 22 Februarie 1903 van hom afskeid geneem. Die Kerkbode het berig “de gansche gemeente was ontroerd”.
Dr. Van der Merwe veral op Robertson ’n blywende indruk gemaak. Tydens sy 22-jarige bediening is die sierlike kerkgebou en talle skole opgerig en twee dogtergemeentes, Van der Merwe (Bonnievale) en McGregor, asook ’n sendinggemeente afgestig. In sy laaste gemeente, Cradock, het hy net 20 maande gearbei tot hy op 24 Desember 1926 beswyk het aan ’n ongeneeslike kwaal, veroorsaak deur ’n kiem wat hy op besoek aan Europa opgedoen het. Hy het dié reis as moderator van die Kaapse Kerk (van 1924 af) onderneem om deel te neem aan die onthulling van die Delvillebos-gedenkteken in Frankryk.
In die breë kerklike lewe het dr. Van der Merwe leidende rol gespeel. Die Kaapse Kerk het hom in 1924 as moderator gekies. Hy het hom veral vir die onderwys beywer en vir die diens van barmhartigheid. Hy was voorsitter van die Sinodale Armesorgkommissie en as sodanig die siel van die groot kongres oor die Armeblankevraagstuk op 1916 op Cradock. In 1921 het die Kaapse Kerk hom afgevaardig om Afrikaanse studente aan universiteite in Europa te gaan bearbei.
Uit erkenning vir sy dienste het die Universiteit van Edinburgh aan hom die eregraad D.D. toegeken. Hy was ’n welsprekende kanselredenaar en iemand met onverskrokke moed, soos blyk uit sy onafhanklike standpunt ten opsigte van die Maritz-rebellie van 1915 en sy stryd teen drankmisbruik onder die bruin mense van Robertson.
Vyfde leraar: Adriaan Jacobus van Wijk
Ná dr. Van der Merwe se vertrek was die gemeente ruim 14 maande vakant tot ds. S.P. Helm in 1904 terug in sy ou gemeente verwelkom is en twee jaar hier vertoef het. Ná sy vertrek einde Maart 1906 was die gemeente gelukkig om binne drie maande weer ’n leraar te verwelkom in die persoon van ds. Adriaan Jacobus van Wijk van Heidelberg, Kaap. Hy is op Saterdag 6 Junie 1906 bevestig.
Ds. Van Wijk se sesjarige bediening was besonder geseënd. Hy was deeglik en hardwerkend en het op sy stil en bedaarde manier groot en blywende werk op Britstown verrig. In 1906 is die skoolgebou aan die skoolraad verkoop en dankofferkaartjies ingevoer, in 1909 is heelwat verbeterings aan die kerkgebou aangebring, onder meer is gasligte ingesit en die staalplafon aangebring, ’n tak van die Mannesendingbond is gestig en die gemeente het besluit om in te staan vir ’n buitelandse sendeling.
In 1928, lank nadat hy van hier vertrek het, het ds. Van Wijk die geestelik peil van die gemeente so onthou: “Britstown van dié dae het vroom mense gehad. Daar was ’n groot aantal manne en vroue van diepe, innige godsvrug. Daar was manne met wie die leraar kon gesels oor die Formuliere van Eenheid van die Kerk. Daar was eerbied vir die heilige dinge, vir die Sondag, die Kerk en die Bybel. In dié dae het mense nog gesprekke gevoer oor die groot heilswaarhede en mekaar vertel van persoonlike geestelike ondervindings. Daar was deeglike voorbereiding in die Gewyde Geskiedenis en in die Kerkleer vir aanneming. Ja, ons het daar nie alleen die vrugte van die werk van godvrugtige leraars en leraarsvroue aangetref nie, maar ook die invloed van die voorbeeld van vrome voorouers en die bewyse van genade in die harte.”
Ds. Van Wijk het die beroep na Kuilsrivier in Januarie 1912 aangeneem en op 5 Februarie 1912 het ds. P.J. du Toit van Vosburg demissie aan hom verleen. Hy het in Kuilsrivier gebly tot hy in 1919 ’n beroep na Franschhoek aanvaar het. Daar het hy 24 en ’n half jaar gearbei tot hy sy emeritaat op 22 Junie 1943 aanvaar het. Hy het op die dorp bly woon en is daar oorlede op 21 Augustus 1966 in die ouderdom van 94 jaar.
Nes sy voorganger op Britstown was ds. Van Wijk ’n leier in die Kaapse Kerk. Hy het in 1915 assistent-skriba van die Sinode geword en in 1930 waarnemende skriba tot hy in 1932 aangestel is as skriba. Van 1936 tot 1943 was hy moderator van die Kaapse Sinode. Van die Raad van die Kerke, die voorganger van die Algemene Sinode, was hy lank lid en in 1935 voorsitter. Hy het in talle Sinodale kommissies gedien, maar dit is veral as die opsteller van die Bybelse dagboek Uit die Beek meer as 40 jaar lank van omstreeks 1906, toe hy hier op Britstown die leraar was, tot aan sy dood dat hy sy grootste geestelike invloed uitgeoefen het en sy wydste bekendheid verwerf het. Later is die dagboek voortgesit deur twee van sy seuns, eers ds. J.H. van Wijk en sedert sy heengaan in Oktober 1970 deur ds. A.J. van Wijk jr.. ’n Derde seun, prof. Teo van Wijk, was rektor van die Universiteit van Suid-Afrika. Ds. Van Wijk was getroud met Margaret Jemima, ’n dogter van ds. Charles Murray van die NG Gemeente Graaff-Reinet.
Sesde leraar: Daniël Du Plessis Steyn
Weereens was die gemeente gelukkig om gou ’n predikant te kry toe ds. D. Du P. Steyn, voorheen van Glen Lynden, aan die begin van Junie 1912 hier bevestig word. Sy oom was pres. M.T. Steyn van die Vrystaat. Hy was voorheen van 1900 tot 1906 leraar van Glen Lynden en weer van 1907 tot 1908. In die tussentyd was hy leraar van die Salisbury.
Ds. Steyn is tydens die Nagmaalnaweek van 7 tot 9 Junie 1912 op Britstown bevestig en het die Vrydag op die dorp aangekom, sy eerste kennismaking met Britstown. Onder die sewe besoekende predikante wat die Saterdagaand sy bevestiging bygewoon het, was ds. Pieter van der Merwe, geliefde oudpredikant (toe van Boshof) en ds. Charles Murray Hofmeyr van die NG Gemeente Murraysburg, wat die rede gevoer het. Die Sondagoggend by die Nagmaalsdiens het ds. Steyn sy intreepreek gelewer uit Eksodus 3:9 en 10: “Het woord kwam met stille kracht,” volgens ’n plaaslike beriggewer se verslag in De Kerkbode.
Gedurende sy betreklike kort dienstyd op Britstown het die kerkraad die Van Zijlsgebou in 1913 aangekoop wat in 1918 in ’n kerksaal omskep is. Ook is ’n koshuis vir behoeftige leerlinge, Morgenzon, in 1914 gebou. Dit was die voorloper van tientalle geboue wat jare daarna eers vir die huisvesting van arm leerlinge gestig en soms ook gebou is. Op hierdie gebied was die kerkraad van Britstown ’n baanbreker. In sy tyd is ook die Smartt-besproeiingskema voltooi onder die bestuur van ’n gemeentelid, J.H. Mugglestone.
Maar terwyl die Morgenzon-koshuis voltooiing genader het, het ds. Steyn in Julie 1914 ernstig siek geraak aan rumatiekkoors en daar is selfs vir sy lewe gevrees. Die leraar moes na die warmbad op Montagu en later na die kus gaan terwyl die sendingleraar en ’n sendingstudent met die gemeentelike werk gehelp het. Ná ’n afwesigheid van nege maande het ds. Steyn op 4 April 1915 weer die kansel bestyg en ’n gevoelvolle boodskap gebring na aanleiding van Ps. 118:18: “De Heer heeft mij wel hard gekastijd maar Hij heeft mij niet ter dood overgegeven.”
Teen die einde van Mei het die siekte egter hervat en was sy hart in ’n bedenklike toestand. Toe word hy genoodsaak om die tuig neer te lê en op 24 Junie 1915 het twee ringsbroeders in die siekekamer demissie aan hom verleen. So het hy die gemeente onder ’n donker wolk verlaat. As blyk van liefde en waardering het die gemeente ’n beurs van £250 aan hom toegeken. Ongelukkig moes die plaaslike sendeling, eerw. J.M.N. Breedt, in dié tyd met 12 maande siekteverlof weggaan.
Ds. Steyn het hierna so goed herstel dat hy van 1916 tot 1928 in die gemeente Paterson kon arbei en van 1928 tot 1939 in Pearston. Op 18 Maart 1939 het hy vir goed afgetree en hom op Somerset-Oos gevestig. Hy is op 3 Junie 1959 op Humansdorp in die ouderdom van 87 jaar oorlede, dus ruim 45 nadat daar op Britstown vir sy lewe gevrees is. Sy vrou, Anna Sophia gebore Wessels (1887–1959), is oorlede op 10 Januarie 1959, vyf maande voor haar man.
Ds. I.J. Viljoen, wat hom 16 jaar goed geken het, het van ds. Steyn getuig: “Sy hele lewe is versier deur sy minsaamheid, opregtheid, nederigheid en hoflikheid, wat gepaardgegaan het met ’n diepe godsvrug.” Iemand uit ’n ander kerkverband het van hom getuig: “He was the most angelic person. I have ever known. I don’t think I ever remember a face so shining with goodwill.” Volgens ds. A.P. Smit, wat hom ook persoonlik geken het, was hy die toonbeeld van ’n Christen-edelman.
Sewende predikant: Karel Wynand le Roux
Reeds die tweede beroep, wat op 27 September 1915 uitgebring is op prop. K.W. le Roux, het geslaag en hy is op 18 Desember 1915 georden in ’n geskiedkundige geleentheid omdat dit die eerste keer was dat ’n proponent in die gemeente bevestig is.
Ondanks die heersende droogte en die moeilike en gespanne oorlogstoestande van die Eerste Wêreldoorlog en met die Maritz-rebellie nog vars in die geheue, het die gemeente in groot getalle na die kerk opgekom. Onder die vyf predikante wat aan die geleentheid deelgeneem het, was dr. H.P. van der Merwe, toe van Robertson, die geliefde oudleraar van Britstown, asook ds. P.J. du Toit van Vosburg wat nog altyd Britstown se konsulent was en die bevestiging waargeneem het. Die volgende dag het die jong dominee sy intreepreek gelewer met Johannes 19:4 as teksvers: “Ziet ik bring Hem tot u uit.” Ds. Le Roux het, ten spyte van die swak gesondheid van sy vrou, ’n suster van die Transvaalse moderator en administrateur van Transvaal, dr. William Nicol, in die 10 jaar dat hy hier gestaan het, deeglike werk verrig. In sy tyd is onder meer die kerksaal opgerig (1918) en ’n tweede koshuis gebou (1921).
Van 1921 tot 1922 moes die kerkraad ds. Le Roux toestemming gee om die NG gemeentes in Suidwes-Afrika, waarvan hy konsulent was, te gaan besoek. Tydens sy afwesigheid, by een geleentheid ses maande lank, het die ringspredikante met die eredienste en so meer gehelp. Dis dus geen wonder nie dat hy in Augustus 1923 ’n beroep na die Gobabis ontvang het, as medeleraar van die NG Gemeente Mariental (destyds nog genoem Gibeon) omdat die NG Gemeente Gobabis eers in 1939 sou afstig.
Toe hy in Desember 1924 weer na Gobabis beroep word, het hy dit aangeneem. Weens die ernstige krankheid van sy kon hy eers op Sondag 25 Januarie 1925 van Britstown afskeid neem. Tydens sy afskeidspreek na aanleiding van Handelinge 21:14 “het menige traan gevloei”, aldus ds. A.P. Smit, want die band tussen leraar en gemeente was “stewig en heg”. Omdat daar dieselfde naweek ook afskeid geneem is van die plaaslike sendingleraar, eerw. J.J. Blomerus, was Britstown toe heeltemal herderloos.
Ds. Le Roux het hierna behalwe Gobabis van 1925 tot 1929 ook nog die gemeente Windhoek van 1929 af bearbei tot hy sy emeritaat op 7 Desember 1946 aanvaar het. Ten tyde van Britstown se eeufees toe hy reeds 94 jaar oud was, het ds. Le Roux op Worcester gewoon. Sy vrou, Maria Isabella, was voor hul huwelik ’n onderwyseres en is reeds in 1951 oorlede. Hul huwelik was kinderloos. Hy is ná sy aftrede weer getroud, maar die naam van sy tweede vrou word nie in die bronne vermeld nie. (Geskryf deur Morne van Rooyen)
Predikante
- Gerrit van Niekerk, 1878–1884
- Samuel Peter Helm, 1884–1887 en 1904–1906
- Pieter van der Merwe, 1887–1896
- Dr. Hendrik Petrus van der Merwe, 1897–1903
- Adriaan Jacobus van Wijk, 1906 tot 1912
- Daniël Du Plessis Steyn, 1912–1915
- Karel Wynand le Roux, 1915–1925
- Cornelius Johannes Grobler, 1925–1929
- John Jackson, 1930–1937
- Pieter Albertyn Alheit, 1937–1943
- Reiner Johannes Nicolaas van Tonder, 1943–1945
- Stefanus Esaias Terblanche, 1945–1976
- Johannes Jacobus van Wyk, 1985–2001
- Hanri Joubert, 16 November 2013 –