NG Gemeente Uniondale

Die kerk met sy nuwe toring, ingewy in 1908.

gestig

1866

RING

Ring van George

ADRES

Hoek van Hood- en Kerkstraat

EERSTE PREDIKANT

Die NG Gemeente Uniondale is ’n gemeente in die Sinode van Wes-Kaapland met sy middelpunt op die dorp Uniondale, Wes-Kaap.

Agtergrond

Die dorp het in 1856 ontstaan toe die eienaars van elk van die twee dele van die plaas Rietvallei, menere James Stewart en ene Du Preez, elkeen ’n dorpie aanlê, naamlik Hopedale en Lyon. Die dorpies het aan mekaar gegrens, maar daar was onenigheid tussen die twee eienaars tot hulle op 24 September 1865 ’n brief aan die Nederduitse Gereformeerde Kerk se Ring van George geskryf het waarin hulle te kenne gegee het dat hulle graag die dorpies wou verenig as Uniondale. Daarom vra hulle die ring om ’n gemeente hier van die NG gemeente George af te stig.

Die Ring voldoen op 19 Oktober 1865 aan die versoek en op 20 Januarie 1866 word die gemeente amptelik gestig met ds. A.G.M. Kuys van George as konsulent. Hy het die gemeente vier jaar lank bedien in die eerste NG kerkgebou (tussen die twee dorpies opgerig), wat later aan die Christelike Jongliedevereniging (CJV) en daarna aan die Voortrekker-beweging behoort het.

In Januarie 1870 is prop. P.D. Rossouw as eerste leraar van die gemeente bevestig en word in 1878 opgevolg deur ds. W.A. Joubert wat 15 jaar lank hier arbei en die laaste 20 jaar van sy bediening leraar van die NG Gemeente Noorder-Paarl, die sogenaamde Toringkerk, was. Tydens sy dienstyd is ’n nuwe kerkgebou opgerig. Weens ’n gevaarlike bars in die eerste kerktoring is dit in 1908, in die tyd van ds. W.F. Louw, afgebreek en herbou, net drie jaar nadat die moedergemeente se kerk op George se toring in 1905 ineengestort het.

Ná ds. Joubert volg ds. J. F. Botha, wat hom besonder beywer het om die groot kerkskuld te vereffen. ’n Soliede gekapte klipringmuur is by die kerkgebou tydens die bediening van ds. D.G. van der Merwe (1922 tot 1929) aangebring. Die bestaande kerkorrel is in 1930 gebou teen ’n koste van £1 200, gekollekteer deur ds. Van der Merwe. Van die oorspronklike gemeente is afgestig: ’n deel van De Rust (1900), die hele Joubertina (1907), ’n gedeelte van Herold (1931) en eindelik twee wyke van die gemeente Misgund (1950).

Ds. P.D. Rossouw

Ds. P.D. Rossouw is getroud met mej. Sophia Agnes Johanna Human, die dogter van ’n welgestelde boer van Riversdal. Een van ds. Rossouw se seuns, Pierre Daniël Rossouw, het as skoolinspekteur goeie opgang in die onderwysveld gemaak. ’n Kleinseun van hom, dr. Pierre Ettienne Rousseau, was hoof van die staatsonderneming op Sasolburg. Ds. Rossouw is op 21 Januarie 1870 op Uniondale ontvang en die dag daarna deur ds. J.G.J. Horak van Mosselbaai bevestig. Ds. Kuys sou hom kom ontvang het, maar is weens ernstige siekte tuis verhinder. Die verrigtinge is ook bygewoon deur ds. M.C. Botha van Knysna en ds. George Murray van Willowmore. Die plaaslike Independente Sendingkerk is verteenwoordig deur eerw. Dower. Die Saterdagaand ná die bevestiging is ’n spesiale kerkraadsvergadering onder voorsitterskap van ds. Horak gehou. Met ’n gepaste woord het die konsulent die gemeente aan sy eerste leraar oorhandig. Nadat ds. Rossouw met ’n kort en hartlike woord geantwoord het, is die vergadering verdaag tot die Maandagmôre om vyfuur. Die notule van die vergadering lui: “Op Maandag ochtend op den bepaalden tyd kwam de gehele kerkraad weder byeen.”

Die heel dringendste probleem waarmee die kerkraad te doen gekry het, was huisvesting vir die leraar. ’n Komitee is aangestel om die saak te behartig, maar hulle het besluit om liewer te wag ten einde die leraar self daaroor te raadpleeg by sy aankoms. Mnr. F. Taute van Molenrivier het sy woning en erf op Uniondale vir ’n pastorie teen £550 aangebied. Hierdie aanbod is van die hand gewys en die kerkraad besluit om voorlopig ’n woonhuis te huur. Toe kom die geldsake aan die beurt. Die kassier-diaken rapporteer dat daar nog ’n tekort van £25 op die lopende rekening was, behalwe die £300 skuld vir die aankoop van die Lyon-erwe. Die dorp het in 1856 ontstaan toe die eienaars van elk van die twee dele van die plaas Rietvallei, menere James Stewart en ene Du Preez, elkeen ’n dorpie aangelê het, naamlik Hopedale en Lyon. Die dorpies het aan mekaar gegrens, maar daar was onenigheid tussen die twee eienaars tot hulle op 24 September 1865 ’n brief aan die NG Ring van George geskryf het waarin hulle te kenne gegee het dat hulle graag die dorpies wou verenig as Uniondale. Daarom vra hulle die ring moet hier ’n gemeente die NG Gemeente George afstig. Die ring het op 19 Oktober 1865 aan die versoek voldoen en op 20 Januarie 1866 is die gemeente amptelik gestig met ds. A.G.M. Kuys van George as konsulent. Hy het die gemeente vier jaar lank bedien.

Die kerkraad het onderneem om twee basaars te organiseer, want die uitgawes sou van toe af baie hoër as vroeër wees. Die kerkraad het onderneem om £200 aan die nuwe leraar jaarliks te betaal en ’n voorleser-koster is teen £50 per jaar in diens geneem. Die omstrede aankoop van die erwe het ook op die lappe gekom. Ds. Rossouw wou hierdie skuld ook so gou moontlik afbetaal sien. Aangesien mnr. Wehmeyer nie meer lid van die kerkraad was nie, is diaken A.N. Smuts in sy plek tot diaken-kassier verkies. Maar in die praktyk is die inkomste- en uitgaweboek deur die dominee self gehou.

By die oorname van die boeke het ds. Rossouw die uittredende diaken-kassier hartlik bedank “voor zijne jaren lange en trouwe diensten”, en die vertroue uitgespreek dat hy nog lank die gemeente in alle opsigte behulpsaam sou wees. Drie kerkraadslede, te wete C. J. Fourie, H. J. Kritzinger en J. H. Barnard, het onderneem om die £300 aan die kerk voor te skiet ten einde die skuld op die erwe af te betaal. Ds. Rossouw, wat ook as scriba opgetree het, het onderneem om met die verbandhouers, Barry en Neven, oor die afbetaling van die skuld, en die oorneem van die kerkerwe te onderhandel. Aangesien hy self geen ervaring van sulke transaksies gehad het nie, nader hy ’n ou skoolvriend, prokureur John Cairncross van Mosselbaai, om die saak vir hom af te handel. Mnr. Wehmeyer, wat self as agent opgetree het, het dit as ’n mosie van wantroue in hom beskou. In die verlede het hy altyd in saketransaksies opgetree, maar nou is hy verbygegaan.

Toe die erwe-kwessie op ’n latere kerkraadsvergadering bespreek is, het van die kerkraadslede op beledigende wyse van mnr. Wehmeyer gepraat. As gevolg daarvan het ’n skerp briefwisseling tussen Wehmeyer en ds. Rossouw gevolg. Mnr. Wehmeyer eis dat die uitdrukkinge wat in die openbaar teen hom gebesig is, (die kerkraadsvergaderings is steeds met ope deur gehou) nou ook in die openbaar teruggetrek word. Aan mnr. Wehmeyer is die geleentheid gegun om die kerkraad oor die geskil te ontmoet. By hierdie byeenkoms het die twee partye besluit om die kwessie uit die weg te ruim en mekaar die broederhand te reik. Ongelukkig sou dit later blyk dat die wedersydse wantroue voortgeduur het, en die direkte aanleiding was tot ’n ongelukkige hofsaak.

Intussen het Cairncross in opdrag van die kerkraad voortgegaan om die koopsom op die erwe af te betaal en die transportaktes deur sy Kaapstadse verteenwoordigers deur te sit. Dit was ’n blye dag toe hy kon rapporteer dat die kerkraad uiteindelik in besit was van die transportbriewe van al sy besittings op Uniondale en Krakeel. Aan prokureur Cairncross moes sowat £125 betaal word, wat ook die opgeloopte rente op die koopsom ingesluit het. Ondanks al die verhoogde en ekstra uitgawes kon ds. Rossouw aan die einde van die jaar met ’n klein batige saldo spog.

Aandag is ook gewy aan sake te Krakeel; ’n taamlike som geld is bestee om die bouvallige kerkgebous te herstel. Vier dienste sou voortaan jaarliks daar gehou word pleks van net twee. Sondae tussen die predikant se besoeke is die dienste gelei deur die onderwyser en voorleser, D.P. Terburgh, wat sedert 1855 daar gewerk het. Hy kon nie altyd goed oor die weg kom se met die mense op Krakeel nie en een keer wou die kerkraad selfs vir Terburgh en een van die Strydoms weens hul onchristelike optrede teenoor mekaar onder sensuur plaas. Dit het nie so ver gekom nie, maar ’n tydjie daarna het Terburgh sy betrekking neergelê en elders in die gemeente as onderwyser en winkelier ’n bestaan gevind. Ook op Uniondale het die voorleser, J. van der Werff, bedank en in diens van die Independente kerk as onderwyser te Dysselsdorp opgetree.

Die kerkraad het gesukkel om ’n permanente opvolger te kry. Eers het mnr. P. Mostert die betrekking as koster gevul. Daarna het F.W. Schmidt die driedubbele pos van koster, voorleser en onderwyser op Uniondale ’n tydjie gevul. Met die aanstelling van die jongeheer Pieter Cornelis Schoonees in 1872 as voorleser en koster teen £50 per jaar is die kosterprobleem op Uniondale opgelos. As jong seun was hy vanaf 1858 sy vader, mnr. L. A. Schoonees, koster en voorleser op Mosselbaai, behulpsaam. Die twee voorleser-gesinne, Terburgh en Schoonees, is deur die huwelik met mekaar verbind: Die twee seuns Schoonees, P. C. en L. J., is met twee susters Terburgh getroud. Soos die eerste Schoonees op Mosselbaai sy seuns van jongs af geleer het om hom in sy werk by te staan, so het ook Uniondale se Schoonees sy seuns dikwels ingespan om soos hul vader en grootvader ook die rol van “klokluider” te vervul.

Uniondale se NG kerk soos dit in 1884 ingewy is met die ou toring volgens die argitek Carl Otto Hager se ontwerp. Die plaaslike NG lidmate moes van 1862 gebruik maak van ‘n noodkerk, wat uit die staanspoor te klein was, maar weens die vertraging wat die Pace-saak meegebring het, kon daar nie met bouwerk aan ‘n nuwe kerkgebou begin word nadat die kerkraad die moontlikheid al in 1875 genoem het nie.

Eerste pastorie op Uniondale

In 1872 het die kwessie van ’n eie pastorie ter sprake gekom, want die pastoriegesin het nog altyd in ’n gehuurde huis van mnr. J. Stewart gewoon. Dit was dieselfde man wat in 1865 saam met mnr. A.L. du Preez belowe het om ’n pastorie aan die gemeente te skenk. Die kerkraad het hom van hierdie verpligting ontslaan nadat Du Preez insolvent geraak het en hy aan die kerkraad ’n belofte van erwe gegee het. Maar ook hierdie belofte is nog nie nagekom nie, tot die kerkraad ’n konferensie met mnr. J. Stewart kon reël in die teenwoordigheid van mnre. Wehmeyer en M.P. Zondagh wat in 1865 in die kerkraad gedien het. Uiteindelik bied mnr. Stewart £15 aan om ook van sy laaste verpligting ontslaan te word. Die jaar daarop knoop die kerkraad weer onderhandelings met mnr. Stewart aan. ’n Ander huis van mnr. Stewart het in die mark gekom en die kerkraad het met hom ooreengekom om dit vir £700 aan te koop. Hierdie huis (die huidige pastorie) is destyds deur die Engelse predikant, eerw. Dorrell, bewoon en hy het tegelykertyd die huidige pastoriesaaltjie vir sy Engelse gemeentetjie as kerkgebou gebruik, solank hy nog besig was met die bou van die Engelse kerkie wat nog op Uniondale staan.

Onmiddellik ná die koop van die pastorie is begin met herstelwerk daaraan. Die grondvloere is vervang deur duursame geelhoutplanke wat te Haarlem aangekoop is. Nieteenstaande die stygende uitgawes kon die gemeente nog die mas opkom, danksy die ywer waarmee ds. Rossouw self gewerk het en sy kerkraadslede mee inspireer het. Veral in die Krakeel-wyk het die lidmate se bydraes baie mooi gestyg. In 1872 byvoorbeeld het die Krakeel-basaar sowat £172 opgelewer wat sowat £66 beter was as die Uniondale-basaar. Nieteenstaande die ontsettende droogte van 1875 het die twee basaars daardie jaar tog £270 opgelewer. Dit het so goed gevorder dat voordat ds. Rossouw die gemeente verlaat het, die pastorie sonder skuld die eiendom van die gemeente was.

‘n Skokkende broedermoord

Al het dit op materiële gebied heelwat beter begin gaan, hoofsaaklik danksy die opkomende volstruisboerdery, was die kerkraad somtyds diep besorg oor die geestelike toestande veral in sommige dele van die gemeente. Die onrusbarende gevalle van onsedelikheid en smokkelhandel in drank is in die godsdiensverslae van daardie jare dikwels genoem. In die godsdiensverlag van 1874 word die skokkende broedermoord van daardie jaar vermeld. ’n Sewentienjarige seun, Theunis J. Swart, is deur sy ouer broer, Hendrik, op barse wyse gebied om die dag die vee te gaan oppas. Theunis was nie heeltemal normaal nie, en was reeds desperaat weens die baasspelerige wyse waarop die ander lede van die gesin hom behandel het. In sy woede het hy ’n geweer gegryp en sy broer koelbloedig doodgeskiet. Die seun is op Oudtshoorn verhoor en ter dood veroordeel. In die betreklike rustige en vredeliewende atmosfeer van Uniondale se gemeenskap het dit groot sensasie veroorsaak.

Die Pace-hofsaak

Uniondale se NG kerk soos dit in 1884 ingewy is met die ou toring volgens die argitek Carl Otto Hager se ontwerp. Die plaaslike NG lidmate moes van 1862 gebruik maak van ’n noodkerk, wat uit die staanspoor te klein was, maar weens die vertraging wat die Pace-saak meegebring het, kon daar nie met bouwerk aan ’n nuwe kerkgebou begin word nadat die kerkraad die moontlikheid al in 1875 genoem het nie.

Robert Pace was ’n winkelier en een van die eerste inwoners van Lyon. As getroue ondersteuner van mnr. G.W.B. Wehmeyer op politieke en kerklike gebied, was hy een van die eerste mense wat op die waarborglys vir die predikantsalaris £10 gewaarborg het. In 1865 was hy reeds in ’n hofsaak betrokke toe die vrugtebome op sy erf moedswillig deur ander inwoners op die dorpie beskadig is. Die regter wat die hofsaak op George verhoor het, het hom by dié geleentheid baie ongunstig oor die dorpie Lyon uitgelaat: “Lyon waar die zaak was voorgevallen moet een ellendige plaats wezen, en dat liet hoog tyd werd aan zulke gevallen een einde te maken.” Hy het gevolglik die aanhitser van die wandaad tot ses maande tronkstraf veroordeel. George se kerkraad het die voorval ook in ’n ernstige lig beskou omdat nog twee vooraanstaande inwoners, volgens die gelewerde getuienis, hulle aan drankmisbruik skuldig gemaak het. Daarna was Pace weer in ’n geskil met die ouderling Dannhauser betrokke, maar die kerkraad het dit besleg.

Teen einde 1876 het hy ’n ernstige saak teen die kerkraad aanhangig gemaak wat die gemeente baie nadelig getref het. Op die vendusie van die Lyon-erwe het drie Jode, die gebroeders Gompert, ’n blok erwe gekoop. Hulle het ’n tydelike gebou daarop opgerig en as winkel ingerig. Hulle is egter later Kimberley toe en het hul erwe te koop aangebied, waarop Pace hierdie erwe aangekoop en op sy naam laat transporteer het. By die maak van die kaart van die dorp Lyon het die landmeter, Melvill, ’n baie ernstige fout gemaak ten opsigte van dié blok erwe. Op die kaart is die blok erwe as blok T gemerk, maar volgens die ligging van die erwe sowel as die omskrywing van die grenslyne moes dit eintlik blok J gewees het. Pace wou die fout in sy grondbriewe laat herstel, maar aangesien die oorspronklike verkoper, A.L. du Preez, in Transvaal was, kon dit nie gebeur nie. Toe Wehmeyer in 1867 die “remaining extent of Lyon” vir die kerk aankoop, het die blok wat T gemerk was (maar eintlik J moes gewees het) kerkeiendom geword. Die kerkraad het dus gereken dat blok J hul eiendom was en dat Pace dit onwettig besit.

In die Junie-notule van 1876 is opgeteken dat die kerkraad besluit het om ’n veiling van die kerkerwe in September a.s. te hou. Die volgende aanmerking in die notule wys daarop dat die kerkraad die erwe in blok J soos aangegee op die kaart as hul eiendom beskou, al het die Gomperts reeds in die sestigerjare ’n tydelike gebou op die grond gebou. “Als ook om uittevinden wie het fondament op het erf Blok J no. 6 en aan de kerk toebehoorende heeft opgebroken en zoo de dader ontdekt worde om dan tegen hem door den agent der gemeente de noodige stappen te nemen.” Hierdie aanhaling bewys dat die kerkraad bewus daarvan was dat die betrokke erf tevore bewoon is. Tog het die kerkraad voortgegaan met sy voorneme en op die vendusie is erf no. 6, Blok J aan diaken D.J. Swart verkoop, al het Pace op die vendusie heftig beswaar aangeteken. Hy wou die afslaer en ds. Rossouw aan die hand van die dorpplan verduidelik dat die betrokke erf volgens die beskrywing van die hoekbakens en die grenslyne daarvan die erf is wat hy van die Gompert-broers gekoop het. Ds. Rossouw het sy humeur verloor en die kaart uit die hande van Pace geruk en die afslaer, G. Haese, opdrag gegee om voort te gaan met die vendusie.

Volgens latere getuienis tydens die hofsaak het ook Wehmeyer aan een van die kerkraadslede verduidelik dat die verkoop van die erwe onwettig was. Omdat Wehmeyer die erwe in 1860 verkoop het, het hy eerstehandse kennis daaromtrent gehad, maar die gevoelens het teen hierdie tyd reeds so hoog geloop dat geen skikking meer moontlik was nie. J.A. Heese skryf in die gemeente Uniondale se eeufees-gedenkboek: “Daardie 23 September 1876 was werklik ’n noodlottige dag in Uniondale se gemeentegeskiedenis. In ’n groot mate is die pragtige bouwerk van beide die heer Wehmeyer en ds. Rossouw deur die hofsaak tot in die grond afgebreek.”

Die aand is die verkoping van die erwe op die kerkraadsvergadering bespreek en goedgekeur. Daar het die aand ook ’n petisie gedien, geteken deur 23 lede van die gemeente, waarin ’n gemeentevergadering oor die finansiële aangeleenthede van die gemeente geëis is. Mnr. Wehmeyer was die eerste ondertekenaar van die petisie. Die kerkraad besluit egter “dat het beneden hare waardigheid is, om van gemelde petitie kennis te nemen”. Dié hooghartige besluit het verder daartoe bygedra dat Pace, gesteun deur Wehmeyer, ’n interdik teen die verkoop van die erwe onder blok J by die hooggeregshof aangevra het. As gevolg daarvan is ’n hofbevel in Desember 1876 teen ds. Rossouw en die kerkraadslede individueel gedien waarby die verkoop van die erwe in blok J voorlopig opgehef is, tot die kerkraad in ’n hofsaak sy reg op die erwe kon bewys.

Op spesiale kerkraadsvergaderings gehou op 9 en 23 Desember het die kerkraad besluit om sy reg in ’n hofsaak te toets. Op ’n latere vergadering (op 31 Maart 1877) het die kerkraad prokurasie aan ds. Rossouw verleen om namens die kerkraad regsverteenwoordiging te verkry om sy saak te bepleit. Ds. Rossouw is daarop Wellington toe om die dienste van ds. Andrew Murray waar te neem en tegelyk naby die Kaap vir die hofsaak te wees.

In Het Volksblad van 5 Junie 1877 verskyn die koerantverslag van die hofuitspraak oor die saak wat op 1 Junie uitgewys is. Die hofsaak sou vroeër gedien het, maar die skip waarmee die hoofgetuies na die Kaap sou gaan, is eers deur ’n storm na die hawe by Mosselbaai teruggedwing. Een van die kerkraad se vernaamste getuies het nie kans gesien om ’n tweede storm te trotseer nie, en het teruggedraai Uniondale toe. Die ander getuies vir die kerkraad, G. Haese en J. Cairncross, was mense wat eers ná i860 na Uniondale gekom en dus nie oor eerstehandse kennis van die vendusie van i860 beskik het nie. Daarenteen was die getuies vir Pace, Wehmeyer en M. P. Mostert, ou inwoners van Lyon.

Die kerkraad se prokureurs, Buchanan en Jones, het besef dat die kerkraad se saak verlore was en wou ds. Rossouw nie self in die getuiebank roep nie. Die uitspraak van die hoofregter bygestaan deur regter Denyssen was verdoemend teen die kerkraad. Laasgenoemde het die optrede van die kerkraad as “schandelyk” beskryf. Die kerkraad moes die volle hofkoste van meer as £500 betaal. Gelukkig was ds. Rossouw se skoonvader, mnr. J.J. Human, in staat om byna die hele bedrag voor te skiet. Slegs ’n geringe gedeelte van die hofkoste is uit gemeentegeld betaal. Ds. Rossouw en die meeste kerkraadslede het hul hand diep in hul sak gesteek en onder mekaar is byna £150 bygedra om mnr. Human terug te betaal. Die kerkraadslede het met kollektelyste by die gemeentelede om “vrywillige” bydraes aangeklop. Omtrent £350 is so byeengebring sodat voor ds. Rossouw se vertrek, die grootste gedeelte van die skuld aan mnr. Human vereffen is.

Afskeid van Uniondale

J.A. Heese skryf teen ds. Rossouw is soms die aantyging gemaak dat hy die gemeente in die skuld gedompel het en toe padgegee het. “Dit is nie waar nie. Dit is wel waar dat ds. Rossouw se impulsiewe optrede hom baie ongewild gemaak het by ’n deel van die gemeente en veral nadat die hofuitspraak so verdoemend teen die kerkraad was. Hy het reeds ’n beroep na die gemeente Maraisburg van die hand gewys, maar toe hy in 1878 na die nabygeleë Steynsburg beroep word, het hy besluit om te gaan. Sy besluit is soos te verstane is, met gemengde gevoelens ontvang.” Uit koerantbriewe en berigte is dit duidelik dat een deel van die gemeente bly was dat hy weggaan, maar die Onder-Langklowers was baie geheg aan hom en het swaar afskeid geneem van hul “geliefde leraar”. In ’n koerantberig daaroor verklaar ’n korrespondent dat Krakeel eintlik die hoofdorp van die gemeente moes gewees het en dat die Langklowers kans sien om met Krakeel as middelpunt ’n eie gemeente te stig. Ook ds. W.A. Joubert, sy opvolger, getuig dat ds. Rossouw nieteenstaande sy impulsiewe aard tog baie gelief was by ’n groot deel van sy gemeente.

Die kerk met die nuwe toring, hier afgeneem in 1917.

Kerkbou

Oprigting en inwyding

Die gemeente se “noodkerk” wat in 1862 gebou is, was uit die staanspoor te klein vir die gemeente. In 1875 het die kerkraad al begin praat van ’n nuwe kerk, maar die Pace-saak het die eerste planne in duie laat stort. Op die vergadering van 17 Januarie het ouderling P.H. Zondagh voorgestel dat die gevoelens oor ’n nuwe kerk by wyse van gemeentevergaderings op Uniondale en Krakeel getoets word. ’n Komitee is benoem om op die twee plekke sulke gemeentevergaderings te reël en die gemeentelede die geleentheid te gee om hul mening oor so ’n groot onderneming te gee. Hoewel mnr. G.W.B. Wehmeyer toe nie lid van die kerkraad was nie, is hy ook benoem as een van die komiteelede. Hy het die vergadering op Krakeel gelei en kon by die volgende kerkraadsvergadering rapporteer dat die deel van dié gemeente feitlik eenparig ten gunste van ’n nuwe kerkgebou was.

Die reaksie op Uniondale self was ook so gunstig dat die kerkraad aan ds. W.A. Joubert opdrag gegee het om voorlopig planne en spesifikasies vir die nuwe gebou te bekom. Hy het in korrespondensie getree met Hager. Hoewel Hager nie self die kerk op Uniondale gebou het nie, dra dit ongetwyfeld sy stempel, want met enkele wysigings is Hager se plan aanvaar. Die kerkraad het besluit om nie weer in die ou Lyon te bou nie omdat die brandpunt van die dorp in die loop van die jare na die deel wat vroeër as Hopedale bekend was, verskuif het. Die kerkraad het hierdie terrein waarop die nuwe kerk gebou is, enige jare tevore tesame met die pastorie van mnr. J. Stewart aangekoop.

J.A. Heese skryf in die gemeente se eeufees-gedenkboek: “Vir ds. Joubert was dit sekerlik ’n riem onder die hart dat daar so ’n groot eenstemmigheid oor die ligging van die nuwe kerk was. Ook die nageslag moet aan hul voorgangers lof toeswaai dat die kerk so ’n pragtige ligging het.” Die boukommissie van die kerkraad is as volg saamgestel: Voorsitter, ds. W.A. Joubert; sekretaris, dr. J.A. Avis; ander lede, G.F. Zondagh, P. Zondagh, C.J. Fourie, S.S. Terblanche, A.N. Smuts, G.L. van Heerde en N. van Rensburg jr.

Oorspronklik was die plan om die kerk van baksteen te bou; daarom is reeds op die eerste vergadering besluit om 300 000 bakstene te laat vorm. Dr. Avis, die sekretaris van die boukommissie, het ’n spesiale notuleboek aangelê waarin al die notules van die kommissievergaderings getrou weergegee is sodat ’n mens die verloop van die bouery goed kan volg. Op 7 Oktober het die kommissie reeds R1 150 in kontant ontvang, maar baie mense het nog nie hul beloofde bydraes gestort nie. Van die kerkraadslede het onderneem om ook in die omliggende gemeentes te kollekteer.

Nadat met verskeie tenderaars onderhandel is, is die tender van die firma Courtney en Delbridge, van R10 000 aanvaar. Ds. Joubert het egter sterk daarvoor gepleit dat die mure van sandsteen pleks van baksteen en die dak van lei pleks van sink sou wees. Van die kommissielede het dit weens die verhoogde koste bestry, maar toe die tenderaar net R1 ,650 ekstra vra, het almal ingestem. Die tender het egter nie voorsiening gemaak vir die vensters, galery, preekstoel en banke nie.

Die jaar 1882 was ’n baie droë jaar en sommige van die kommissielede wou hê daar moes gewag word met die hoeksteenlegging tot September 1883. Nadat van die ander lede gepleit het dat met die werk voortgegaan moes word, het dr. Avis sy mening in die volgende woorde gegee: “De broeder secretaris zegt dat wanneer wij hier bijeen zaten om te beraadslagen over het optrekken van een wereldsgebou, hij ook voor uitstel zou zijn, maar denkt dat nu wij een huis voor den Heer willen bouwen, en aan Wien het werk der Commissie op iedere vergadering in het gebed word opgedragen om het te zegenen — Hij denkt daarom dat wij met wat meer geloof moeten werken en dat de Heer ons dan zeker zal zegenen.”

Daarop is besluit om in die geloof met die aanvoorwerk voort te gaan. Die hoeksteen is dan ook op 6 April 1883 gelê. Die plegtige hoeksteenlegging is deur ds. J.H. Neethling van Stellenbosch waargeneem. Die volgende leraars was ook teenwoordig: Ds. G.F.J. Muller van die NG gemeente George, ds. G.W. Stegmann van Oudtshoorn, ds. M.C. Botha van Knysna, ds. Adriaan Hofmeyr van die NG gemeente Willowmore en ds. R. van R. Barry van Calitzdorp. Ná ’n afskeidsdiens in die ou kerkie is die lidmate in prosessie na die terrein waar die nuwe kerk in aanbou was. Die koster het vooraan met die kanselbybel gestap, gevolg deur die boukommissielede met ’n banier waarop die woorde : „Al ter eere Gods” gepryk het. Daarna kom in volgorde, die bouheer, die diensdoende kerkraadslede, die predikante en die lidmate.

By die aankoms op die terrein is Psalm 84 vers 5 gesing. Ná Skriflesing en gebed het die “Uniondalesche Zangvereniging” ’n lied wat dr. Avis uit Duits vertaal het, gesing, naamlik “Met den Heer vangt alles aan!” Terwyl die hoeksteen stadig neergelaat is, het die gemeente vervolgens ’n lied gesing wat deur dr. Avis self gedig is. Ná die hoeksteenlegging deur ds. Neethling het die heilwense van die besoekende leraars gevolg. Die lidmate het toe geleentheid gekry om hul offergawes op die hoeksteen te kom lê en R186 is so ingesamel. Oor dieselfde naweek is nuwe lidmate voorgestel, Nagmaal gevier en geseënde konferensies gehou. Volgens Heese was “dit was bepaald ’n hoogtepunt in ds. Joubert se bediening. Hy het daarin geslaag om sy hele gemeente tot een groot ideaal te inspireer.”

Moeilikhede was daar nog genoeg. Die geld was somtyds gedaan, en ds. Joubert moes uitspring om geld te leen. Mnr. Jan Scheltema het R2 000 geleen, mnr. H.S. Schoeman van die Cango R400. Somtyds het van die geldskieters hul geld self nodig gekry en moes die dominee weer planne prakseer om gelde uit te betaal. Maar die werk het nooit stilgestaan nie. Hierdie probleem is ietwat verlig toe ds. Joubert met behulp van sy swaer, Onze Jan, ’n lening van R6 000 by die Zuid-Afrikaanse Assosiasie kon aangaan. Toe die kommissie weer in die verknorsing was, het mnr. Dawid B. van Rensburg R800 beskikbaar gestel. So het die kommissie met basaars, spesiale kollektes en lenings die voltooiing van die gebou sien naderkom. Ongelukkig het mnr. J. Cavers wat sonder enige vergoeding die opsig oor die bouery gehad het, ernstig siek geword en dit juis toe die toringbou aangepak is. Die fout is ook toe gemaak om die res van die toring met bakstene te bou. Die klokke en die uurwerk is deur dr. Avis uit Holland bestel.

Uiteindelik kon die inwyding van die nuwe kerk op 12 September 1884 waargeneem word. Weer het die gemeente in die ou kerkie vergader. Daar het dr. Avis ’n oorsig gegee van die boukommissie se werk, waarop ouderling G.J.H. Scheepers die boukommissie se groot taak geprys het. Daarna is die gemeente weer in prosessie na die nuwe kerk, waar die deur onder die sing van Psalm 100 deur ds. Joubert ontsluit is. Die leraars van omliggende gemeentes het weer opgedaag om saam met die gemeente in hul vreugde te deel. In sy keurige Nederlands het dr. Avis die seëninge van die naweek mooi saamgevat: „Rijke zegeningen stroomden van Boven neder. Prachtige wekstemmen om in den naam van Jesus Christus te gelooven klinken voor het eerst door de gewelven der nieuwe kerk. Ja, waarlijk, de Heilige geest was in ruime mate in ons midden.”

Uniondale in die tweede helfte van die 19de eeu. Die NG kerk met sy oorspronklike toring staan links op foto.

Die kerktoring herbou

Net vier jaar ná die voltooiing van die kerk in 1884 het ds. Joubert reeds vermeld dat die toring lek. Die firma Courtenay en Dellbridge het intussen in likwidasie gegaan en die kerkraad wou nie in ’n hofgeding betrokke raak nie. Die kerkraad het ook self ’n fout begaan deur die toring met baksteen te laat bou. Weer in 1896 het mnr. G.L. van Heerde op die ernstige toestand van die toring gewys. Weens tekort aan geld is besluit om die toring af te breek en net toe te maak totdat fondse vir die heropbou beskikbaar sou wees. Toe ds. Louw dus in 1900 ontvang is, was die kerk sonder toring. Die heropbou moes egter wag tot die pastorie klaar was.

In Oktober 1905 het die NG Gemeente George se kerkraad om ’n bydrae gevra om hulle kerktoring wat ingeval het, te herstel. Uniondale besluit egter dat hulle niks kan bydra nie, “daar wij zelf met een afgebroken toren zitten”. Moontlik was dit ’n aansporing vir Uniondale om self hul afgebreekte toring op te bou. Ds. Louw het die gemeente deurgegaan op ’n kollekteerveldtog en spoedig was daar R400 in die spesiale “Toringbouw-fonds”. Die boukommissie bestaan uit ds. Louw, ouderlinge M.P. Zondagh, M. van der Spuy, G. Barnardt, J. Honiball en diakens G.F. Zondagh en D.E. Frylinck, die nuwe skoolhoof. Die planne en spesifikasies is deur die argitek F. W. Hesse opgestel. Frylinck het as sekretaris van die boukommissie opgetree, maar ná sy vertrek het mnr. Gerdener die werk behartig. As addisionele lede is in die kommissie benoem die kerkraadslede J.J. van der Spuy, Izak van der Westhuizen, G. Cellarius en die koster P.C. Schoonees.

Die werk het so fluks gevorder dat die inwyding van die herboude kerktoring oor die naweek van 18 tot 20 Desember 1908 kon plaasvind. By dié geleentheid is ook ’n spesiale insameling ter bestryding van die boukoste gedoen. Die totale koste was R4 065 en daarvan het die gemeente in Oktober 1908 reeds R2 000 ingesamel. Ná die voltooiing van hierdie goeie en deeglike werk het die kerkgebou, volgens Heese, “sy verlore statigheid en waardigheid herwin”.

Predikante

x