Die NG Gemeente Prins Albert is op 24 November 1842 van die NG Gemeente Beaufort-Wes afgestig. Dit is die 29ste oudste bestaande gemeente in die Kerk.
Agtergrond
Teen die einde van die 18de eeu het Samuel de Beer ’n vrugbare plaas aan die voet van die Swartberge aangelê. Hierdie plaas, Kweekvallei, was een van die tien veldkornetskappe wat onder Beaufort-Wes geressorteer het, en was ook op die ou hoofpad tussen Kaapstad en die oostelike grens. Met Kweekvallei as sentrum is op 24 November 1842 ’n gemeente deur die eerste Sinode van die Kaapse Kerk van Beaufort-Wes afgestig. Die gemeente en die wordende dorp het die naam van Prins Albert, gemaal van koningin Victoria, gekry.
Leraars
Op 1 Augustus 1844 het goewerneur Napier ’n jong predikant – ds. Pieter Kuipers Albertyn – as eerste leraar van die Swartbergse gemeente aangestel. Die eerste pastorie en kerkie is teen die einde van 1844 voltooi. Ds. Albertyn het in 1845 die herderstaf in die gemeente Caledon opgeneem. In die eerste eeu van die gemeente Prins Albert se bestaan het die volgende predikante hier gearbei: J.H. Neethling (1851–’58), W.A. Krige (1859–’83), A.J.L. Hofmeyr (1883–’95), A.G. du Toit (1896–1906), D. Wilcocks (1906–’11), D.J. Le R. Marchand (1911–’29), J.S. Theron (1929–’32), H.S. Theron (1933–’36), L.E. du Toit (1937–—’43), U. Joubert (1943–’47), S. B. Buys (1948) en W.A. Alheit (as eerste medeleraar, 1949).
Ds. Adriaan Hofmeyr se dienstyd
Die skrywer van Eeufees van die gemeente Prins Albert, 1842–1942, wat net as “’n Seun van die gemeente” in die boek bekendstaan, maar in ander bronne as E. Stockenstrom geëien word, skryf ds. Adriaan Hofmeyr was ’n “forse, frisgeboude, lewenslustige jong man van skaars 26 jaar toe hy sy bediening in die nuwe gemeente aanvaar het. Hy was met baie talente bedeel. Dit was veral wat musiek en sangkuns betref, en welsprekendheid het nie by hom ontbreek nie. By sy gespierde gestalte het hy ’n soetklinkende stem en ’n innemende geaardheid gehad, waardeur hy die hart van gemeentelede van die staanspoor af gewen het. Sy eggenote was ’n sterkgeboude, hoflike dame, wat oor die eienskappe van ’n ideale predikantsvrou beskik het.” Jare nadat dié boek verskyn het, het Norrie Steyn in Gedenkboek van die 100-jarige bestaan van die Nederduitse Gereformeerde Gemeente Willowmore 1864–1964 ds. Hofmeyr amper presies dieselfde beskryf: “Die nuwe leraar . . . was ’n forse, frisgeboude, lewenslustige jong man van omtrent 24 jaar toe hy sy bediening in die nuwe gemeente aanvaar het. Hy was baie talentvol. Dit was veral in die sangkuns en musiek wat hy uitgeblink het, en aan welsprekendheid het dit hom nie ontbreek nie. Sy soetklinkende stem gepaard met sy innemende geaardheid en sy fyn sin vir humor het uit die staanspoor die harte van sy nuwe gemeentelede gewen.”
Sy bydrae tot die gemeenskap
Onder ds. Hofmeyr se geesdriftige leiding het die gemeente op Prins Albert £850 vir die kerkorrel ingesamel. Dit is van Engeland bestel en op 7 Augustus 1886 ingewy toe ds. Hofmeyr self die orrel bespeel het.
Ds. Hofmeyr het op Prins Albert, soos op Willowmore, hom onvermoeid beywer vir die opheffing van die armes en minderbevoorregtes en die opvoeding van behoeftige kinders in die gemeente. Binne ’n jaar ná sy bevestiging, op 8 November 1884, het die kerkraad op sy aandrang besluit om uit die kerkkas £24 per jaar aan die opvoeding van arm kinders in die samelewing te bestee.
Hy het ook ’n groot bydrae gelewer tot die musieklewe van die gemeente en dorp, soos Helena Marincowitz eenmaal in die dorpskoerant, die Prins Albert Vriend geskryf het: “Ds. Adriaan Hofmeyr het vir die musiekkultuur op hierdie dorp baie beteken, maar veral vir die kerk. Onder sy geesdriftige leiding het die gemeente gou £850 vir die kerkorrel ingesamel. Die persone wat veral bygedra het, was die broers Samuel en Jan Luttig en Frederick Oosthuizen. Die orrel is van Engeland bestel en op 7 Augustus 1886 was die inwyding van die orrel. Ds. Adriaan Hofmeyr het self die orrel bespeel saam met die nuwe orreliste, mej. Fischer.
Hy het ook die koor afgerig en ’n Musiek- en Letterkundige Vereniging op die dorp gestig, waarby die magistraat ook betrek is, veral by die literêre aanbiedings. By geleentheid het hy selfs ’n kantate in die kerk gereël vir die Woensdag voor die Nagmaal. Met die goudstormloop in die distrik van Prins Albert in 1891, het ds. Adriaan by die delwers besoek gaan aflê en ook daar ’n delwerskoor op die been gebring.”
Die distrik Prins Albert is gereeld deur periodieke droogtes geteister wat met groot verlies van lewende hawe gepaard gegaan het en noodwendig tot ’n haglike finansiële toestand gelei het, ook in die gemeente. So ’n ongunstige toestand het weer aan die begin van 1888 geheers toe ds. Hofmeyr, met die oog op die benarde omstandighede waarin die inwoners van die distrik verkeer het, op 31 Maart 1888 ’n brief aan die kerkraad geskryf het waarin hy hulle meedeel dat hy ten volle bewus is van die sorgwekkende toestand van die gemeente. Hy bied aan dat hulle die pastorie-erf en -tuin verhuur wat jaarliks sowat £60 tot die kerkkas sou bydra en dat hy dan op eie onkoste ’n huisie sou huur. Hy sou dus £50 van sy jaarlikse salaris kan afgee. Die kerkraad het egter nie van dié aanbod van die leraar gebruik gemaak nie.
Gedurende die laaste maande van 1888 het ds. Hofmeyr moeilikheid met sy keel ondervind en die kerkraad het hom gevolglik verlof vir afwesigheid van enige maande toegestaan. Op 6 Februarie 1889 het die dominee en sy vrou na Europa vertrek. Hulle het in Junie veilig teruggekeer en die gemeente het van heinde en verre toegestroom om hulle by hul aankoms op die pastorie-terrein te verwelkom. Daar was ’n reuse-opkoms en skoolkinders het die “geliefde leraar en sy beminlike wederhelf” ’n lied toegesing. Dié lied, “Kom dank nou almal God”, het hulle in Engels gesing: Now thank we all our God / With heart and hands and voices / Who wondrous things hath wrought / In whom this world rejoices.
Nuwe pastorie
Die NG pastorie op Prins Albert is tydens ds. Hofmeyr se tyd gebou en ingewy op 3 April 1893. Die hoofspreker tydens die verrigtinge was prof. N.J. Hofmeyr, ds. Hofmeyr se vader. Jan Luttig, die seun van Prins Albert wat die eerste toespraak in Hollands in die Kaapse Parlement gelewer het, het toe tydens ’n kort toespraak die leraar en sy vrou gemaan om die woorde van die profeet Josua in hul nuwe tuiste hul leuse te maak: “Aangaande mij en mijn huis wij zullen den Heere dienen.”
In ds. Hofmeyr se tyd op Prins Albert is besluit om die ou pastorie, wat amper 50 jaar vantevore in aller yl opgetrek moes word en in die loop van jare bouvallig en ondoelmatig geword het, deur ’n nuwe te vervang. In Julie 1890 het die kerkraad gevolglik besluit om ’n nuwe pastorie te bou, en op ’n vergadering op 2 Augustus is die plan van die boumeester, G. Alexander (waarskynlik die argitek George Murray Alexander), vir die voorgestelde gebou reeds aan die kerkraad voorgelê.
Die bouery het egter nie dadelik begin nie en amper drie jaar sou verloop voordat die voltooide gebou eindelik ingewy kon word nadat die bouaannemers, die here Townsend en Roberts, dit in Maart 1893 afgelewer het. Die inwydingsgeleentheid het op 3 April 1893, tien dae voor die leraar se 39ste verjaardag, plaasgevind. Die hoofspreker tydens dié verrigtinge was sy vader, prof. N.J. Hofmeyr van Stellenbosch. Hy het ’n treffende rede op die stoep van die pastorie gelewer.
‘n Gewilde leraar
Ds. Hofmeyr se algemene gewildheid onder sy gemeentelede word geïllustreer deur twee gebeure waarvan die besonderhede behoue gebly het. In Desember 1886 het die plaaslike magistraat en sy vriende ’n groot geselligheid vir die Hofmeyrs in die Hofsaal gereël waarheen 60 gaste genooi is. Dit was kort nadat ds. Hofmeyr van die Sinodesitting af teruggekeer het. Die aand het onder meer bestaan uit klavier- en sangsolo’s.
Die tweede gebeurtenis was op 10 Maart 1893 toe ds. Hofmeyr twee kerkdienste op Prins Albertweg-stasie gehou het. Tussen die oggend- en die middagdiens het die boere, wat van alle kante af daarheen gestroom het om die dienste by te woon, ’n politieke vergadering gehou waarop hulle eenparig versoek het dat die dominee die voorsitterstoel inneem. Die eerste bewys van sy politieke belangstelling was sy verrassende aankondiging op die kerkraadsvergadering van 12 Augustus 1893 dat hy “op verzoek van vele vrienden” voorlopig besluit het om hom as parlementslid vir Somerset-Oos verkiesbaar te stel. Ná die mededeling het hy die versoek goed oorweeg en drie maande later aan die kerkraad bekendgemaak dat hy beslis besluit het om dit van die hand te wys.
Dit was die tweede sodanige versoek aan die gewilde leraar van Prins Albert, want in Januarie daardie jaar, na afloop van die Burgersdorpse Taalmonument se feestelike onthulling, het die plaaslike Doppers hom met die versoek genader dat hy as kandidaat in hul kiesafdeling by die volgende algemene verkiesing moes staan. Toe het hy dit sonder verdere oorweging geweier.
Sy optrede op Prins Albert het Hollands- en Engelssprekendes saamgesnoer en deur die musiekaande wat hy in die pastorie gereël het, die vereniging wat hy gestig het en sy bevordering van kerkmusiek, was ds. Hofmeyr “letterlik die middelpunt van lewe op die dorp”.
In Mei 1895 het skokgolwe deur Prins Albert getrek toe ’n koerant bekendmaak dat ds. Hofmeyr ’n beroep na die NG Gemeente Wynberg naby Kaapstad ontvang het. Binne enkele minute het die berig deur die hele dorp versprei en was dit gou onder die hele gemeenskap ’n punt van bespreking. Twee of drie weke lank het die gemeente in groot spanning verkeer en was dit, volgens die skrywer van die gemeente Prins Albert se Eeufees-Gedenkboek, asof daar by die meeste ’n voorgevoel was dat die leraar nie dié keer die beroep van die hand sou wys nie. Hy skryf: “So het dit ook werklik gebeur, en ’n traan het oor menigte wang gerol toe die beminde leraar op die stille Sondagoggend na die diens met tasbare gemoedsaandoening aan die gemeente bekendgemaak het dat hy besluit het om die beroep aan te neem.”
In die adres wat die kerkraad ds. Hofmeyr aangebied het, het hulle melding gemaak van die groot dienste wat hy tydens sy dienstyd aan die samelewing bewys het. Dit het ywer vir die sendinggemeente en sy groot werk in verband met die oprigting, bevordering en uitbreiding van die Christelike Jongeliedevereniging ingesluit, asook die oprigting van nuwe skole in die buitewyke van die gemeente en die onvermoeide bevordering van die onderwys. Soos op Willowmore het hy hom beywer om die lot van die armes en behoeftiges te verbeter. In een jaar het byvoorbeeld £30 aan skoolgeld vir die kinders van behoeftige ouers uit sy eie sak betaal. Hy het ook af en toe kinders in die pastorie onthaal en byvoorbeeld op ’n aand, kort ná die inwyding van die nuwe pastorie, ’n groot aantal kinders daarheen genooi en ’n paar uur gesellig daar deur te bring.
Kerklike geboue
Die oorspronklike kerkgebou van die gemeente het spoedig te klein geword, sodat op 18 Maart 1865 die huidige kerkgebou ingewy is. Die kerkorrel is op 7 Augustus 1886 in gebruik geneem. Mej. Annie Luttig (later mev. De Wit) het vir 58 jaar voor hierdie orrel as orreliste opgetree. Die huidige pastorie is op 3 April 1893 ingewy. Latere afstigtings het die grense van die oorspronklike gemeente van Prins Albert heelwat laat krimp. Die werk onder die bruin gemeenskap is oorspronklik deur die moedergemeente gedoen, asook deur die Engelse Episkopaalse Kerk. Op 20 Augustus 1904 het die kerkraad van Prins Albert verlof gegee tot die stigting van ’n NG sendinggemeente.
Dorpsake
In die vroegste jare is die onderwys direk deur die Kerk behartig en beheer. Vir die grootste gedeelte van die vorige eeu is die jeug in Prins Albert se Kerkskool onderrig, en onderwyssake is dikwels op die kerkraadsvergaderinge bespreek. In 1881 is ’n dorpsbestuur vir Prins Albert aangestel. Hierdie bestuur het in 1902 die status van munisipaliteit verkry. Die gemeenskap van Prins Albert het sedert die vroegste jare baie belanggestel in landsake. Die eerste persoon wat in die ou Kaapse parlement ’n toespraak in Hollands gelewer het (dit was op 13 Junie 1882), was mnr. Jan Luttig, ’n seun van Prins Albert.
Predikante
- Pieter Kuipers Albertyn, 1845–1851
- Johannes Henoch Neethling, 1852–1858
- Willem Adolph Krige, 1859–1883 (emeriteer; oorlede op 28 Junie 1884)
- Adriaan Hofmeyr, 1883–1895
- Philip Rudolf McLachlan, 1892 (hulpprediker)
- Andreas Gerhardus du Toit, 1896 tot 1906
- David Wilcocks, 1906–1911
- Daniël J. Le Roux Marchand, 1911–1928 (emeriteer; oorlede op 25 April 1935)
- Johannes Stefanus Theron, 1929–1932
- Hendrik Schalk Theron, 1933–1936
- Lourens Erasmus du Toit, 1937–1943
- Ruben Fourie, 1939–1944
- Unio Joubert, 1943–1947
- Stephanus Bernardus Buys, Februarie 1948 – 1962 (oorlede op 12 Januarie 1962)
- Wilhelm Adolph Alheit, 1949–1951
- Ernst Jacobus Marais, 1952 – 1955
- Melgard Johannes Keller, 1962 -1968
- Charl Francois Sieberhagen, 1968 – 1972
- Koosie Delport, 1972–1976
- Johannes Jochemus Gildenhuys, 1977–1981
- Matthys Michielse Coetzee, 1981 – 1995
- Christoffel Jacobus Briers, 1996 – 2019
- Vakant, 2020 -2021
- Philip George Scholtz, 2021 –