NG Gemeente Franschhoek

Franschhoek se NG kerk is in 1847 ingewy, in 1883 vergroot en in 1967/’8 deeglik gerestoureer.

GESTIG

1845

Ring

Ring van Stellenbosch

Adres

Hugenoteweg 29, Franschhoek

Sluit in

Franschhoek en omgewing

Eerste predikant

P.N. Ham (1845–1864)


Die NG Gemeente Franschhoek in die Sinode van Wes-Kaapland in 1847 gestig. Dit is die 32ste oudste bestaande gemeente in die Kerk.

Agtergrond

Die naam van die gemeente, Franschhoek, herinner aan die koms en vestiging van die Franse Hugenote in hierdie vallei. Vandag nog is hier baie wat spreek van dié betekenisvolle toevoeging tot die Kaapse bevolking in 1688, naamlik familie- en plaasname, grafte, asook die Hugenotemonument wat in April 1948 onthul is. Die eerste inwoners van die vallei, vroeër genoem Olifantshoek, het in kerklike verband met Simondium en Drakenstein gestaan, en op eersgenoemde plek is selfs vir ’n tyd deur ds. Pierre Simond in die Franse taal gepreek. Mettertyd het hul afstammelinge vermeng met die Hollanders en vanaf die stigting van Paarl-gemeente in 1691 het Franschhoek ’n wyk van daardie gemeente uitgemaak.

Stigting

Ds. J.A. Beyers was predikant alhier van 1884 tot 1889. Dié portret van hom hang in die konsistorie.

Reeds in 1833 is ’n kapel hier gebou en deur ds. Van der Lingen van die Paarl ingewy. Eerw. Jacob Verhaag het vanaf 1837 geestelike werk op Franschhoek gedoen en sowel wit as bruin mense bearbei. Die afstigting tot ’n afsonderlike gemeente het eers in 1845 plaasgevind, nadat prop. P.N. Ham reeds in September 1844 hier as hulpprediker georden is. Die kerkgebou, wat in 1883 vergroot en in 1967/’68 deeglik gerestoureer is, is op 18 April 1847 ingewy. Die eerste leraar, ds. Pieter Ham, het hier gestaan tot 1865. Die beginjare van die klein gemeente was moeilik, beide vanweë die finansiële swakheid van die gemeente en die gedurige stryd tussen die leraar en ’n deel van die gemeente. Ds. Ham moes sy ontslag aanvra nadat die saak selfs voor die Sinode gedien het.

Tydperk tot 1900

Ná die vertrek van ds. Ham moes die gemeente ’n vakature van vyf jaar deurmaak waarin, soos kan verstaan word, sake op kerklike gebied beslis nie gevorder het nie. Gedurende die volgende 30 jaar word die gemeente deur sewe ernstige en toegewyde leraars bearbei en was daar kenlike groei, hoewel nie een baie lank hier gebly het nie. Hulle was: Di. J.G. Olivier (1869–1873), J.G.J. Krige (1873–1881), P.D. Rossouw (1881–1883), J.A. Beyers (1884–1889), A.F. Malan (1889–1890), dr. P.J. Cruse (1892–1894) en ds. S.J. Perold (1895–1898). In Maart 1899 het ds. A.F. Malan teruggekeer om die gemeente twintig jaar lank met vrug te bedien. In sy bediening het hier in 1905 ’n geseënde herlewing plaasgevind en in 1917 het die gemeente ’n groot verantwoordelikheid bygekry deurdat die bosbounedersetting by La Motte ook bearbei moes word.

Eerste helfte van die 20ste eeu

Ds. P.D. Rossouw was leraar van Franschhoek van 1881 tot 1883 toe hy vertrek na sy vierde en laaste gemeente, Fraserburg. Dié portret van hom hang in die konsistorie van Franschhoek se kerk.

Weens swakke gesondheid moes ds. Malan in 1919 sy emeritaat aanvaar en op 17 Julie 1919 is ds. A.J. van Wyk as sy opvolger hier bevestig. Ds. en mev. Van Wyk het die gemeente met groot getrouheid en toewyding gedien en op elke gebied van die gemeentelike werksaamhede hul plek ingeneem. Op breër kerklike gebied het ds. Van Wyk ook treffende dienste gelewer en was van 1928 tot 1936 Scriba van die Sinode en daarna Moderator, totdat hy in 1943 sy emeritaat aanvaar het. Vanaf 1943 tot 1947 het ds. Z.B. Loots die gemeente bedien en sedert Oktober 1947 ds. M.S. Louw.

Ds. P.D. Rossouw

Die gemeente was ná die vertrek van ds. Jacobus George Joubert Krige (1873–1881) ses maande vakant totdat ds. P.D. Rossouw, indertyd die leraar van Steynsburg, hier verwelkom is. Op 8 September 1881 het ’n groot aantal gemeentelede die nuwe leraar ’n paar myl buite die dorp tegemoet gegaan en op feestelike wyse ingebring. Op 9 September het die bevestiging plaasgevind in ’n goed gevulde kerk, waar ’n hele aantal predikante teenwoordig was, naamlik di. J.H. Neethling (konsulent), J.G.J. Krige (vorige leraar), E.Z.J. de Beer, A. Murray, J. Stegmann en prof. J. Marais. Ds. Neethling, wat die bevestigingsrede gehou het, het oor die visvangs in Lukas 5 gespreek en die intreepreek het gegaan oor Eksodus 3:14 (Statebybel): “En God zeide tot Mozes: IK ZAL ZIJN, Die IK ZIJN ZAL! Ook zeide Hij: Alzo zult gij tot de kinderen Israëls zeggen: IK ZAL ZIJN heeft mij tot ulieden gezonden!”.

In die tyd het ’n mens van Steynsburg nog met ’n seereis na Franschhoek gekom. Ds. Rossouw is per wa na Port Elizabeth en van daar per boot, die Nubian, na Kaapstad. Die hele reis het byna £70 gekos, en omdat ds. Rossouw nie volle vier jaar op Steynsburg gebly het nie, moes daar ’n gedeelte van sy reiskoste van Uniondale na Steynsburg, naamlik £25 vergoed word. Met die vertrek van ds. Krige het die gemeente ook die regeringstoelaag tot die salaris van die predikant verloor. Tog het die gemeente nie daaraan getwyfel dat alle verpligtinge in verband met die instandhouding van die eredienste nagekom sou word nie.

Die kerkgebou in die winter van 2017.

Ten spyte van die verlies van die toelaag was die gemeente vol moed en het die saak van die vergroting van die kerkgebou waarvan daar reeds sprake was in die tyd van die vorige predikant, dadelik aandag geniet. Op 3 Oktober 1881 het die kerkraad besluit om ’n gemeentevergadering te belê wat op 20 Oktober gehou sou word. Op hierdie vergadering is ’n boukommissie aangestel om op sake in te gaan.

Toe die verslag van die kommissie voor die kerkraadsvergadering van 15 November gelê is, het dit geblyk dat daar by die gemeentelede groot verskil van gevoele was omtrent die wyse waarop die kerk vergroot moes word. Die kerkraad besluit dus om die saak nogeens voor ’n gemeentevergadering op 21 November te lê. Wat die uitslag van die vergadering was, is moeilik om vas te stel, maar na alle waarskynlikheid is daar ooreengekom om die gebou met twee vleuels te vergroot en kon die werk begin.

Weer het die water vir die pastorie aandag vereis. Daar is ’n skikking met die munisipaliteit gemaak waarby 3/4 duim water onafgebroke, en die volle straal gedurende ses uur op twee dae in die week vir die pastorie afgestaan sou word. Om die saak finaal af te handel is G.J. Kriel uit die kerkraad benoem om saam met iemand uit die munisipaliteit die saak met die goewerment te beslis. Jac. Hugo, wat weer die saak van die water tussen hom en die kerkraad aangeroer het, moes wag op die uitslag van genoemde kommissie. Volgens verslag is die water aan die munisipaliteit gegee op voorwaarde dat die pastorie ’n genoegsame aandeel sou kry.

Die kerkraad het darem ten einde die pastorie van drinkwater te voorsien op sy vergadering van 2 Oktober 1882 besluit om pleks van ’n pyp aan te lê ’n put op die pastoriegrond te maak om te sien of water gekry sou word, en indien die put beantwoord, om dan ’n pomp op te sit. In 1882 kon die godsdiensverslag sê dat hoewel die goewermentstoelaag gemis word, die Here gesorg het selfs waar die algemene omstandighede nie te goed was nie.

Die verslag deel mee dat in weerwil van “de gedruktheid in den handel, de aanwezigheid van de pokken in de Kaapstad en de algemene schaarsheid der tijden” wat op Franschhoek miskien meer gevoel is as op ander plekke, die kollektes by die eredienste net soveel was as die vorige jaar en veel meer as die twee vorige jare. Die dankfees was ook besonder goed en die sustentasiefonds is opgebou tot ’n bedrag van £758 6s. 8d.

Gedurende ds. Rossouw se tyd is daar ’n aanvang gemaak met die aanddienste pleks van in die namiddag, en dit word meegedeel dat die jongmense die dienste goed bywoon. Hoewel ds. Rossouw nie lank op Franschhoek gebly het nie is daar met deeglikheid voortgebou. Aan die einde van 1882 het hy ’n beroep na Fraserburg aangeneem en op 28 Januarie 1883 het hy afskeid geneem. Omdat ds. Rossouw nie ’n volle vier jaar op Franschhoek was nie, het Fraserburg nou aan die beurt gekom om reisonkoste aan Franschhoek te vergoed.

Ds. J.G. Olivier, 1869–1873

Ds. J.G. Olivier het sy proponentseksamen op 12 Maart 1869 in Kaapstad met goeie gevolg afgelê en op 18 of 19 Augustus van dieselfde jaar is hy as leraar van Franschhoek georden en bevestig. Aan dié gemeente het hy voorkeur gegee bo die ander drie gemeentes wat hom beroep het, naamlik Piketberg, Philadelphia en Nazareth (Middelburg in die Zuid-Afrikaansche Republiek). Ds. Olivier is 10 km buite die dorp ontmoet van waar 10 rytuie hom na die dorp begelei het. By die skool het die kinders ’n lied gesing en hierna is ’n adres aan hom oorhandig. Die volgende dag is hy bevestig. Daar was sowat 700 mense teenwoordig toe prof. John Murray van die Kweekskool die bevestigingsrede lewer en die ordening waarneem. Die nuwe leraar het sy intreepreek gelewer na aanleiding van Rom. 1:6: “Onder welken gij ook zijt, geroepenen van Jezus Christus” (Statebybel).

Tydens sy eerste vyf maande op Franschhoek het ds. Olivier by D. Hugo tuisgegaan. Skaars ’n jaar ná sy bevestiging, op 4 Februarie 1870, het ds. Olivier op Richmond in die Bo-Karoo in die huwelik getree met Martha Catharina van der Merwe, ’n dogter van P.J. van der Merwe, ’n ouderling van die NG Gemeente Richmond, waarna hulle in die pastorie gaan woon het. Hul 14 jaar lange huwelik was blykbaar liefdevol en gelukkig. Drie kinders is uit die huwelik gebore.

Ds. Olivier het net drie jaar op Franschhoek gearbei, maar dit was met veel ywer en liefde en tot groot seën vir vele. Hy is in dié tyd deur die Kaapse Sinode as lid van die admissie-eksamenkommissie benoem en het die Kerk in dié betrekking belangrike dienste bewys. Tydens sy dienstyd is op Franschhoek ’n begin gemaak om een keer per maand in Engels te preek. In 1874 is besluit dat ernstige pogings aangewend sou word om geld in te samel vir die leraar se salaris. Dit het goeie resultate gelewer en bydraes is selfs van Stellenbosch ontvang.

Maar reeds op Franschhoek het hy aan ’n hoes begin ly wat sy vriende bekommerd gemaak het. Hulle was dus bly toe hy in 1873 beroep word na die NG Gemeente Bethulie in die Suid-Vrystaat, en het die hoop gekoester dat die droë klimaat van die Vrystaat hom volkome sou help herstel. In dié hoop het hy die beroep aangeneem.

Ds. S.J. Perold 1895–1898

Ds. Perold is op 16 Mei 1895 in die gemeente bevestig ná ’n vakature van ses maande. Die aand voor die dag van die plegtige bevestiging is daar ’n konferensie met die gemeente gehou oor die onderwerp: “De gemeente des Heeren.” By die geleentheid sowel as by die bevestiging was ’n hele aantal predikante teenwoordig. Hulle was di. M.C. Botha, die konsulent, J.H. Neethling, A. D. Lückhoff, Malherbe, De Beer, F.X. Roome en prof. De Vos van die Kweekskool. Laasgenoemde het die bevestigingsrede uitgespreek na aanleiding van 2 Korintiërs 2:16: “Dezen wel een reuk des doods ten dode; maar genen een reuk des levens ten leven. En wie is tot deze dingen bekwaam?” Ds. Perold se intreepreek het gegaan oor die woorde : “Zie ik kom om uwen wil te doen, o God.”

Op 6 Oktober 1895 is die nuwe preekstoel ingewy wat ’n kosbare geskenk was van die heer Gideon Hugo en sy eggenote. By geleentheid van die inwyding was prof. Marais die feesredenaar.

Ds. Perold was ’n geestelike man en vir hom moes gelowiges hulle meer aan geestelike werk in die gemeente wy, want dit sou vir die geestelike lewe bevorderlik wees. Met die oog op die aankweking van die geestelike lewe het ds. Perold ook ’n weeklikse samekoms by die pastorie in die lewe geroep waarheen elkeen wat daartoe lus gehad het, kon kom om deel te neem aan die onderlinge lees en bespreking van Gods Woord asook om saam te bid. Daar was ook geleentheid dat mense hul geestelike ondervindinge kon meedeel. Daar is nooit by mense aangedring om die byeenkomste by te woon nie en die gemiddelde opkoms was van 12 tot 15. Die samekomste was egter van groot waarde vir diegene wat daarvan gebruik gemaak het.

Dit wil voorkom asof die samekomste later uitgebrei is en vir jong mense toeganklik gemaak is, want in 1898 word meegedeel dat daar elke Maandagaand in die pastorie ’n Bybellesing gehou word en dat die bloeiende samekoms veral baie jongmense getrek het. Benewens hierdie byeenkoms was daar nog die weeklikse gemeentebiduur, die sustersbiduur elke Dinsdag, die biduur vir jongmense elke Donderdag en dan ook ’n biduur vir seuns elke Sondag.

Ná ’n driejarige verblyf op Franschhoek het ds. Perold ’n beroep na die NG Gemeente Murraysburg aangeneem en op 28 Augustus 1898 afskeid geneem met ’n rede oor 2 Korintiërs 13:13: “De genade van den Heere Jezus Christus, en de liefde van God, en de gemeenschap des Heiligen Geestes, zij met u allen. Amen.” Gedurende die laaste week van ds. Perold se verblyf in die gemeente is daar vanaf Woensdag elke aand dienste gehou. Ds. Perold het in die kort tyd van drie jaar veel vir die gemeente gedoen en daar is swaar van hom en mev. Perold afskeid geneem.

Ds. A.J. van Wyk 1919–1943

Ds. Van Wijk is op 17 Julie 1919 op Franschhoek bevestig. Die bevestigingsrede na aanleiding van Kol. 1:28, 29 is uitgespreek deur ds. A.C. Murray. Die nuwe leraar se intreepreek op Sondag 20 Julie het gehandel oor Hand. 8:35. Gedurende ds. Van Wijk se tyd op Franschhoek het daar baie veranderinge plaasgevind. In 1923 is ’n nuwe orrel teen £1 200 aangekoop en in 1926 het die pastorie ’n hele vernuwg ondergaan wat ook ’n koste van £1 200 meegebring het. Die aloue gebruik van die bekers by die Nagmaal het in 1927 plek gemaak vir die gebruik van aparte kelkies. Dié verandering het egter eers gekom ná ’n paar jaar se deeglike ondersoek en oorweging.

In ds. Van Wijk se tyd het Afrikaans algaande tot sy reg gekom. Eers is net sekere dienste af en toe in Afrikaans gehou totdat dit later heeltemal ingevoer is. Die eerste notule van die kerkraad wat in Afrikaans geskryf is, was dié van Januarie 1929. Nadat die eerste besending van 10 000 Bybels in Afrikaans in Mei 1933 in Kaapstad aangekom het, is dié Bybel ook op Franschhoek feestelik in gebruik geneem. Gedurende die eerste jaar is 150 000 Afrikaanse Bybels landwyd versprei in ’n tyd van politieke onbestendigheid, ekonomiese agteruitgang en knellende droogte. Ook aan die feestelike ontvangs van die eerste Afrikaanse Psalm-boek in 1937 het die gemeente onder ds. Van Wijk se leiding deelgeneem toe dit met groot geesdrif ontvang is.

Gedurende 1939 is daar op verskeie plekke feeste ter ere van die Hugenote gehou, ook op Franschhoek. Toe daar besluit is om ’n waardige Hugenotemonument in die Drakensteinvallei op te rig, het die verantwoordelike kommissie op Franschhoek besluit. Die argitek was J.C. Jongens van Kaapstad en die beeldhouer Coert Steynberg. Dit is in 1948, vyf jaar ná ds. Van Wijk se aftrede, ingewy.

Die inwyding van die Hugenotemonument op Franschhoek. Ds. A.J. van Wijk het ná sy aftrede in 1943 op die dorp bly woon en waarskynlik ook aan die inwyding op 17 April 1948 deelgeneem. Die verrigtinge is gelei deur dr. Abraham van der Merwe, ds. Van Wijk se opvolger as moderator van die Kaapse Kerk.

Ds. J.A.S. Oberholster, skrywer van Franschhoek se Eeufees-gedenkboek van 1945, skryf ds. en mev. van Wijk het die gemeente met groot getrouheid en toewyding gedien. “Op elke gebied van die gemeentelike werksaamhede het hulle hul plek ingeneem. As warme ondersteuners van die opvoeding en die sending het dié werksaamhede hul daadwerklike belangstelling geniet.” Mev. Van Wijk het jare lank in die hoofbestuur van die Vrouesendingbond gedien.

Ds. Gys Muller 1965–1985

Op 7 Augustus 1965 is ds. Muller en sy gesin in die gemeente ontvang, die begin van ’n twee dekade lange verbintenis met dié Bolandse dorp. Die eerste groot projek tydens hul dienstyd op Franschhoek was die oprigting van die tehuis vir bejaardes Huis Fleur de Lis, waartoe die kerkraad op 10 Mei 1965 besluit het. Die kerkraad het ’n perseel agter die kerkgebou aan die ACVV beskikbaar gestel het teen die nominale bedrag van R2. Fleur de Lis is op 1 November 1969 in gebruik geneem.

Die binneruim van die kerkgebou soos gesien vanaf die orrelgalery oorkant die preekstoel.

Die tweede groot projek was die opknapping van die kerkgebou wat op 18 April 1847 in gebruik geneem en in 1883 vergroot is, maar teen die middel jare 60 het dit duidelik begin word die gebou moes noodsaaklike herstelwerk ondergaan. Ds. Muller was lid van die komitee wat op 17 Oktober 1966 opdrag gekry het om die kerkgebou heeltemal buite sowel as binne te restoureer. Ene B. Mansbergh is op 22 Mei 1967 as argitek aangestel en dr. A.C. Liebenberg as raadgewende ingenieur. Die koste van die projek is op R40 000 beraam. Die restourasie was so grondig, dit het in werklikheid daarop neergekom dat net die mure daarvan onveranderd gelaat sou word, maar ondanks al die veranderinge, sou die gebou by voltooiing dieselfde vertoon as voorheen.

Uiteindelik het die totale koste van die restourasiewerk op R60 000 te staan gekom. Die herstelde opgeknapte kerkgebou is in die naweek van 16 en 17 November 1968 feestelik in gebruik geneem. Minder as ’n jaar later, in September 1969, is die Boland deur ’n aardbewing getref wat reuse-skade op byvoorbeeld Tulbagh aangerig het, maar danksy die omvattende betonversterkings wat tydens die restourasiewerk in die mure van die Franschhoekse kerk aangebring is, was die skade aan die gebou gering. Die gebou is in 1972 tot Nasionale gedenkwaardigheid verklaar.

Nog hoogtepunte tydens ds. Muller se bediening op Franschhoek, was die installering van ’n luidsprekerstelsel in die kerkgebou in 1975, die ingebruikneming van die hersiene Psalm-en-gesangeboek op Hervormingsdag, 29 Oktober 1978, onder leiding van ds. Muller, die eeufeesdiens wat hy in 1981 gehou het met die oog op die honderdste bestaansjaar van die plaaslike munisipaliteit en uiteindelik ook die ingebruikbeming van die nuwe vertaling van die Bybel in Afrikaans op 2 Desember 1983.

Ds. Muller was verantwoordelik vir die 1979-uitgawe van Uit die Beek, ’n versameling dagstukkies wat van 1925 af jaarliks die lig sien, van 1927 onder die huidige naam en van 1929 af in Afrikaans. Uit die Beek se opsteller van 1925 tot 1966 was ds. Attie van Wijk, die leraar van Franschhoek van 1919 tot 1943, wat ná sy aftrede op Franschhoek bly woon en hier oorlede is op 21 Augustus 1966 in die ouderdom van 94 jaar.

Ds. Gys Muller het, ná ’n loopbaan van 37 jaar, aan die begin van 1985 besluit om te emeriteer. Hy het die jaar vantevore 60 geword. So lewer hy op Sondag 3 Februarie 1985 sy afskeidsboodskap na aanleiding van Efes. 3:14-19: “Daarom kniel ek in gebed voor die Vader aan wie die hele gemeenskap van gelowiges in die hemel en op die aarde sy bestaan te danke het. Ek bid dat Hy deur sy Gees uit die rykdom van sy heerlikheid aan julle die krag sal gee om innerlik sterk te word, dat Christus deur die geloof in julle harte sal woon en dat julle in die liefde gewortel en gegrondves sal wees. Mag julle in staat wees om saam met al die gelowiges te begryp hoe wyd en ver en hoog en diep die liefde van Christus strek. Mag julle sy liefde ken, liefde wat ons verstand te bowe gaan, en mag julle heeltemal vervul word met die volheid van God.”

Tydens sy byna vier dekades as predikant het hy die Kerk in verskeie Sinodale en Ringskommissies gedien. Vir Franschhoek se lidmate was hy ’n “besielende prediker, toegewyde pastor en bekwame gemeenskapsleier”. Sy vrou het hom as volg beskryf: “Gys was nog van die outydse soort predikante, hy het die Woord helder en duidelik met baie liefde gebring, soos ’n herder wat sy skape by die naam ken. Hy het op sy kenmerkende manier liefde en warmte uitgestraal na ander.” Hy het die plaaslike gemeenskap in talle komitees gedien, onder meer die skoolkomitee, skoolraad, boukomitee van Huis Fleur de Lis, die verhoudingskomitee, beheerraad van die Hugenote-Gedenkteken, koshuiskomitee en plaaslike Voortrekkerkommando.

Mev. Muller het eweneens haar plek in die gemeente en gemeenskap volgestaan en onder meer in 1983 leiding geneem met die ontbinding van die Vrouesendingbond en die stigting van die Vroueaksie, later bekend as die Vrouediens. Onder haar leiding het die Kinderkrans/Junior Kerkjeugaksie gebloei. Sy was ook onderhoofleidster van die Voortrekkers van 1974 tot 1981. (Geskryf deur Morne van Rooyen)

Predikante